زندگینامه امام جواد(ع)

امام نهم که نامش «محمد» و کنیه‏اش «ابو جعفر» و لقب او «تقى» و «جواد» است، در ماه رمضان سال 195 ه\'. ق در شهر «مدینه» دیده به جهان گشود.(1) مادر او «سبیکه» که از خاندان «ماریه قبطیه» همسر پیامبر اسلام به شمار مى‏رود(2)، از نظر فضائل اخلاقى در درجه والایى قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود(3)، به طورى که امام رضا - علیه السلام از او به عنوان بانویى منزه و پاکدامن و با فضیلت یاد مى‏کرد(4)/روزى که پدر بزرگوار امام جواد - علیه السلام - در گذشت، او حدود هشت سال داشت و در سن بیست و پنج سالگى به شهادت رسید(5) و در قبرستان قریش در بغداد در کنار قبر جدّش، موسى بن جعفر - علیه السلام - به خاک سپرده شد/
خلفاى معاصر حضرت‏:پیشواى نهم در مجموع دوران امامت خود با دو خلیفه عباسى یعنى «مأمون» (193 - 218) و «معتصم» (218 - 227) معاصر بوده است و هر دو نفر او را به اجبار از مدینه به بغداد احضار کردند و طبق شیوه سیاسى اى که مأمون در مورد امام رضا به کار برده بود، او را در پایتخت زیر نظر قرار دادند/

مولودى پرخیر و برکت‏:در خانواده امام رضا - علیه السلام - و در محافل شیعه، از حضرت جواد - علیه السلام -، به عنوان مولودى پرخیر و برکت یاد مى‏شد. چنانکه «ابو یحیاى صنعانى» مى‏گوید: روزى در محضر امام رضا - علیه السلام -، فرزندش ابو جعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«این مولودى است که براى شیعیان ما، با برکت‏تر از او زاده نشده است»(6)/گویا امام، به مناسبتهاى مختلف، از فرزند ارجمند خود با این عنوان یاد مى‏کرده و این موضوع در میان شیعیان و یاران امام رضا - علیه السلام - معروف بوده است، به گواه اینکه دو تن از شیعیان بنام «ابن اسباط» و «عبّاد بن اسماعیل» مى‏گویند: در محضر امام رضا - علیه السلام - بودیم که ابو جعفر را آوردند، عرض کردیم: این همان مولود پرخیر و برکت است؟ حضرت فرمود: «آرى، این همان مولودى است که در اسلام بابرکت‏تر از او زاده نشده است»(7)/باز «ابو یحیاى صنعانى» مى‏گوید: در مکه به حضور امام رضا - علیه السلام - شرفیاب شدم، دیدم حضرت موز را پوست مى‏کند و به فرزندش ابو جعفر مى‏دهد. عرض کردم: این همان مولود پرخیر و برکت است؟ فرمود:«آرى، این مولودى است که در اسلام مانند او، و براى شیعیان ما، با برکت‏تر از او زاده نشده است»(8)/شاید در بدو نظر تصور شود که مقصود از این حدیث این است که امام جواد از همه امامان قبلى براى شیعیان، با برکت‏تر بوده است، در حالى که چنین مطلبى قابل قبول نیست، بلکه بررسى موضوع و ملاحظه شواهد و قرائن، نشان مى‏دهد که ظاهراً مقصود از این حدیث این است که تولد حضرت جواد در شرائطى صورت گرفت که خیر و برکت خاصّى براى شیعیان به ارمغان آورد، بدین معنا که عصر امام رضا - علیه السلام - عصر ویژه‏اى بوده و حضرت در تعیین جانشین خود و معرفى امام بعدى، با مشکلاتى روبرو بوده که در عصر امامان قبلى، بى سابقه بوده است، زیرا از یک سو پس از شهادت امام کاظم - علیه السلام - گروهى که به «واقضیه» معروف شدند، براساس انگیزه‏هاى مادى، امامت حضرت رضا (ع) را انکار کردند و از سوى دیگر امام رضا (ع) تا حدود چهل و هفت سالگى داراى فرزند نشده بود و چون احادیث رسیده از پیامبر حاکى بود که امامان دوازده نفرند که نه نفر آنان از نسل امام حسین خواهند بود، فقدان فرزند براى امام رضا - علیه السلام -، هم امامت خود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زیر سؤال مى‏برد و واقفیه این موضوع را دستاویز قرار داده امامت حضرت رضا - علیه السلام - را انکار مى‏کردند/گواه این معنا، اعتراض «حسین بن قیاما واسطى» به امام هشتم در این مورد، و پاسخ آن حضرت است. «ابن قیاما» که از سران «واقفیه» بوده است(9)، طى نامه‏اى به امام رضا - علیه السلام - او را متهم به عقیمى کرد و نوشت: چگونه ممکن است امام باشى در صورتى که فرزندى ندارى؟!امام در پاسخ نوشت: از کجا مى‏دانى که م داراى فرزندى نخواهم بود، سوگند به خدا بیش از چند روز نمى‏گذرد که خداوند پسرى به من عطا مى‏کند که حق را از باطل جدا مى‏کند(10)/این شگرد تبلیغى از طرف «حسین بن قیاما» (و دیگر پیروان واقفیه) منحصر به این مورد نبوده است، بلکه این معنا به مناسبتهاى مختلف و در موارد گوناگون تکرار مى‏شده و امام رضا - علیه السلام - همواره سخنان و دلائل آنان را رد مى‏کرده است(11)، تا آنکه تولد حضرت جواد به این سم پاشیها خاتمه داد و موضع امام و شیعیان که از این نظر در تنگنا قرار گرفته بودند، تقویت گردید و اعتبار و وجهه تشیّع بالا رفت(12)/وسوسه‏هاى واقفیه و دشمنان خاندان امامت در این مورد، به حدى بود که حتى پس از ولادت حضرت جواد که واقفیه را خلع سلاح کرد، گروهى از خویشان امام رضا - علیه السلام - طبعاً بر اساس حسد ورزیها و تنگ نظریها - گستاخى را به جایى رساندند که ادعا کردند که حضرت جواد، فرزند على بن موسى نیست!!آنان در این تهمت ناجوانمردانه و دور از اسلام، براى مطرح کردن اندیشه‏هاى پنهانى خویش، جز شبهه عوام فریبانه عدم شباهت میان پدر و فرزند از نظر رنگ چهره! چیزى نیافتند و گندمگونى صورت حضرت جواد را بهانه قرار داده گفتند: در میان ما، امامى که گندمگون باشد وجود نداشته است ! امام هشتم فرمود: او فرزند من است. آنان گفتند: پیامبر اسلام (ص) با قیافه‏شناسى داورى کرده است(13)، باید بین ما و تو قیافه شناسان داورى کنند. حضرت (ناگزیر) فرمود: شما در پى آنان بفرستید ولى من این کار را نمى‏کنم، اما به آنان نگویید براى چه دعوتشان کرده‏اید///یک روز بر اساس قرار قبلى، عموها، برادران و خواهران حضرت رضا - علیه السلام - در باغى نشستند و آن حضرت، در حالى که جامه‏اى گشاده و پشمین بر تو و کلاهى بر سر و بیلى بر دوش داشت، در میان باغ به بیل زدن مشغول شد، گویى که باغبان است و ارتباطى با حاضران ندارد/آنگاه حضرت جواد - علیه السلام - را حاضر کردند و از قیافه شناسان درخواست نمودند که پدر وى را از میان آن جمع شناسایى کنند. آنان به اتفاق گفتند: پدر این کودک در این جمع حضور ندارد، اما این شخص، عموى پدرش، و این، عموى خود او، و این هم عمه اوست، اگر پدرش نیز در اینجا باشد باید آن شخص باشد که در میان باغ بیل بر دوش گذارده است، زیرا ساق پاهاى این دو، به یک گونه است! در این هنگام امام رضا - علیه السلام - به آنان پیوست. قیافه شناسان به اتفاق گفتند: پدر او، این است!در این هنگام على بن جعفر، عموى حضرت رضا از جا برخاست و بوسه برلبهاى حضرت جواد زد و عرض کرد: گواهى مى‏دهم که تو در پیشگاه خدا امام من هستى(14). بدین ترتیب بکبار دیگر توطئه و دسیسه مخالفان امامت براى خاموش ساختن نور خدا، با شکست روبرو شد و خداوند آنان را رسوا ساخت/
امامِ خردسال‏: از آنجا که حضرت جواد نخستین امامى بود که در کودکى به منصب امامت رسید، طبعاً نخستین سؤالى که در هنگام مطالعه زندگى آن حضرت به نظر مى‏رسد، این است که چگونه یک نوجوان مى‏تواند مسئولیت حساس و سنگین امامت و پیشوایى مسلمانان را بر عهده بگیرد؟ آیا ممکن است انسانى در چنین سنى به آن حد از کمال برسد که بتواند جانشین پیامبر خدا باشد؟ و آیا در امتهاى پیشین چنین چیزى سابقه داشته است؟در پاسخ این سؤالها باید توجه داشت: درست است که دوران شکوفایى عقل و جسم انسان معمولاً حد و مرز خاصى دارد که با رسیدن آن زمان، جسم و روان به حد کمال مى‏رسند، ولى چه مانعى دارد که خداوند قادر حکیم، براى مصالحى، این دوران را براى بعضى از بندگان خاص خود کوتاه ساخته، در سالهاى کمترى خلاصه کند. در جامعه بشریت از آغاز تاکنون افرادى بوده‏اند که از این قاعده عادى مستثنا بوده‏اند و در پرتو لطف و عنایت خاصى که از طرف خالق جهان به آنان شده است در سنین کودکى به مقام پیشوایى و رهبرى امتى نائل شده‏اند/براى اینکه مطلب بهتر روشن شود ذیلاً مواردى از این استثناها را یاد آورى مى‏کنیم:1 - قرآن مجید درباره حضرت یحیى ورسالت او و اینکه در دوران کودکى به نبوت برگزیده شده است، مى‏فرماید: «ما فرمان نبوت را در کودکى به او دادیم»(15)/بعضى از مفسران کلمه «حکم» را در آیه بالا به معناى هوش و درایت گرفته‏اند و بعضى گفته‏اند: مقصود از این کلمه، «نبوت» است. مؤید این نظریه روایاتى است که در کتاب «اصول کافى» نقل شده است، از آن جمله، روایتى از امام پنجم وارد شده است که حضرت طى آن با تعبیر «حکم» در آیه مزبور، به «نبوت» حضرت یحیى در خردسالى استشهاد مى‏کند و مى‏فرماید: پس از در گذشت زکریا، فرزند او یحیى کتاب و حکمت را از او به ارث برد و این همان است که خداوند در قرآن مى‏فرماید: «یا یَحْیى‏ خُذِ الْکَتابَ بِقُوّة وَ آتَیْناهُ الحُکْمَ صَبِیّاً»:«اى یحیى کتاب (آسمانى) را با نیرومندى بگیر، و ما فرمان نبوت را در کودکى به او دادیم»(16)/2 - با اینکه براى آغاز تکلم و سخن گفتن کودک معمولاً زمانى حدود دوازده ماه لازم است، ولى مى‏دانیم که حضرت عیسى - علیه السلام - در همان روزهاى نخستین تولد زبان به سخن گشود و از مادر خود (که به قدرت الهى بدون ازدواج باردار شده و نوزادى به دنیا آورده بود و به این جهت مورد تهمت و اهانت قرار گرفته بود) بشدت دفاع کرد و یاوه‏هاى معاندین را با منطق و دلیل رد کرد، در صورتى که این گونه سخن گفتن و با این محتوا، در شأن انسانهاى بزرگسال است. قرآن مجید گفتار او را چنین نقل مى‏کند:(عیسى) گفت: «بى شک من بنده خدایم، به من کتاب (آسمانى= انجیل) عطا فرموده و مرا در هر جا که باشم وجودى پربرکت قرار داده است، و مرا تا آن زمان که زنده‏ام به نماز و زکات توصیه فرموده و (نیز مرا) به نیکى در حق مادرم سفارش کرده و جبار و شقى قرار نداده است»(17)/با توجه به آنچه گفته شد به این نتیجه مى‏رسیم که قبل از امامان نیز، مردان الهى دیگرى از این موهبت و نعمت الهى برخوردار بوده‏اند و این امر اختصاص به امامان ما نداشته است/
گفتار امامان در این زمینه‏: از برسى تاریخ زدگانى امامان استفاده مى‏شود که این مسئله در زمان خود آنان مخصوصاً عصر امام جواد - علیه السلام - نیز مطرح بوده و آنان هم با همین استدلال پاسخ داده‏اند. به عنوان نمونه توجه شما را به سه روایت در این زمینه جلت مى‏کنیم:1 - على بن اسباط، یکى از یاران امام رضا و امام جواد - علیهما السلام - مى‏گوید: روزى به محضر امام جواد رسیدم، در ضمن دیدار، به سیماى حضرت خیره شدم تا قیافه او را به ذهن خود سپرده، پس از بازگشت به مصر براى ارادتمندان آن حضرت بیان کنم(18)/درست در همین لحظه امام جواد - علیه السلام - که گویى تمام افکار مرا خوانده بود، در برابر من نشست و به من توجه کرد و فرمود: اى على بن اسباط! کارى که خداوند در مسئله امامت انجام داده، مانند کارى است که در مورد نبوت انجام داده است. خداوند درباره حضرت یحیى - علیه السلام - مى‏فرماید: «ما به یحیى در کودکى فرمان نبوت دادیم»(19)/و درباره حضرت یوسف - علیه السلام - مى‏فرماید: «هنگامى که او به حد رشد رسید، به او حکم (نبوت) و علم دادیم».(20)و درباره حضرت موسى - علیه السلام - مى‏فرماید:«و چون به سن رشد و بلوغ رسید، به او حکم (نبوت) و علم دادیم»(21)/بنابر این همان گونه که ممکن است خداوند، علم و حکمت را در سن چهل سالگى به شخصى عنایت کند، ممکن است همان حکمت را در دوران کودکى نیز عطا کند(22)/2 - یکى از یاران امام رضا - علیه السلام - مى‏گوید: در خراسان در محضر امام رضا بودیم. یکى از حاضران به اما عرض کرد: سرور من، اگر (خداى نخواسته) پیش آمدى رخ دهد، به چه کسى مراجعه کنیم؟ امام فرمود: به فرزندم ابو جعفر(23). در این هنگام آن شخص سن حضرت جواد - علیه السلام - را کم شمرد، امام رضا - علیه السلام - فرمودند: خداوند عیسى بن مریم را در سنى کمتر از سن ابو جعفر، رسول و پیامبر و صاحب شریعت تازه قرار داد(24)/3 - امام رضا - علیه السلام - به یکى از یاران خود به نام «معمر بن خلاد» فرمود: «من ابو جعفر را در جاى خود نشاندم و جانشین خود قرار دادم، ما خاندانى هستیم که کوچکتران ما مو به مو از بزرگانمان ارث مى‏برند»!(25)
گرداب اعتقادى‏: اما بر رغم تمام آنچه در مورد امکان رسیدن به مناصب بزرگ الهى در سن خردسالى گفته شد، هنوز مشکل کوچکى سنّ حضرت جواد، نه تنها براى بسیارى از افراد عادى از شیعیان حل نشده بود، بلکه براى برخى از بزرگان و علماى شیعه نیز جاى بحث و گفتگو داشت. به همین جهت پس از شهادت امام رضا - علیه السلام - و آغاز امامت فرزند خردسالش، حضرت جواد، شیعیان - بویژه شیعیان عامى - با گرداب اعتقادى خطرناک و در نوع خود بى سابقه‏اى مواجه شدند و کوچکى سن آن حضرت به صورت یک مشکل بزرگ پدیدار گردید. «ابن رستم طبرى»، از دانشمندان قرن چهارم هجرى، مى‏نویسد: «زمانى که سنّ او (حضرت جواد) به شش سال و چند ماه رسید، مأمون پدرش را به قتل رساند و شیعیان در حیرت و سرگردانى فرو رفتند و در میان مردم اختلاف نظر پدید آمد و سنّ ابو جعفر را کم شمردند و شیعیان در سایر شهرها متحیر شدند»(26)/به همین جهت، شیعیان اجتماعاتى تشکیل دادند و دیدارهایى با امام جواد به عمل آوردند و به منظور آزمایش و حصول اطمینان از اینکه او داراى علم امامت است، پرسشهایى را مطرح کردند و هنگامى که پاسخهاى قاطع و روشن و قانع کننده دریافت کردند، آرامش و اطمینان یافتند. مورخان در این زمینه مى‏نویسند: چون امام رضا - علیه السلام - در سال دویست و دو رحلت نمود، سنّ ابوجعفر نزدیک به هفت سال بود، ازینرو در بغداد و سایر شهرها در بین مردم اختلاف نظر پدید آمد. «ریّان بن صلت»، «صفوان بن یحیى»، «محمد بن حکیم»، «عبدالرحمن بن حجاج» و «یونس بن عبدالرحمن»، با گروهى از بزرگان و معتمدین شیعه، در خانه «عبدالرحمن بن حجاج»، در یکى از محله‏هاى بغداد به نام «برکه زلزل»(27) گرد آمدند و در سوک امام به گریه و اندوه پرداختند... یونس به آنان گفت: دست از گریه و زارى بردارید، (باید دید) امر امامت را چه کسى عهده دار مى‏گردد؟ و تا این کودک (ابوجعفر) بزرگ شود، مسائل خود را از چه کسى باید بپرسیم؟ در این هنگام «ریّان بن صلت» برخاست و گلوى او را گرفت و فشرد، و در حالى که به سر و صورت او مى‏زد، با خشم گفت: تو نزد ما تظاهر به ایمان مى‏کنى و شکّ و شرک خود را پنهامى مى‏دارى؟! اگر امامت او از جانب خدا باشد حتى اگر طفل یک روزه باشد، مثل پیرمرد صد ساله خواهد بود، و اگر از جانب خدا نباشد حتى اگر صد ساله باشد، چون دیگران یک فرد عادى خواهد بود، شایسته است در این باره تأمّل شود. در این هنگام حاضران به توبیخ و نکوهش یونس پرداختند (28). و در آن موقع، موسم حج نزدیک شده بود. هشتاد نفر از فقها و علماى بغداد و شهرهاى دیگر رهسپار حج شدند و به قصد دیدار ابو جعفر عازم مدینه گردیدند، و چون به مدینه رسیدند، به خانه امام صادق - علیه السلام - که خالى بود، رفتند و روى زیرانداز بزرگى نشستند. در این هنگام عبداùََ بن موسى، عموى حضرت جواد، وارد شد و در صدر مجلس نشست. یک نفر بپا خاست و گفت: این پسر رسول خداست، هرکس سؤالى دارد از وى بکند. چند نفر از حاضران سؤالاتى کردند که وى پاسخهاى نادرستى داد!...(29) شیعیان متحیّر و غمگین شدند و فقها مضطرب گشتند و برخاسته قصد رفتن کردند و گفتند: اگر ابوجعفر مى‏توانست جواب مسائل ما را بدهد، عبداùََ نزد ما نمى‏آمد و جوابهاى نادرست نمى‏داد! در این هنگام درى از صدر مجلس باز شد و غلامى بنام «موفق» وارد مجلس گردید و گفت: این ابوجعفر است که مى‏آید، همه بپا خاستند و از وى استقبال کرده سلام دادند. امام وارد شد و نشست و مردم همه ساکت شدند. آنگاه سؤالات خود را با امام در میان گذاشتند و وقتى که پاسخهاى قانع کننده و کاملى شنیدند، شاد شدند و او را دعا کردند و ستودند و عرض کردند: عموى شما، عبداùََ چنین و چنان فتوا داد. حضرت فرمود: عمو! نزد خدا بزرگ است که فردا در پیشگاه او بایستى و به تو بگوید: با آنکه در میان امت، داناتر از تو وجود داشت، چرا ندانسته به بندگان من فتوا دادى؟!(30)«اسحاق بن اسماعیل» که آن سال همراه این گروه بود، مى‏گوید: من نیز در نامه‏اى ده مسئله نوشته بودم تا از آن حضرت بپرسم. در آن موقع همسرم حامله بود. با خود گفتم: اگر به پرسشهاى من پاسخ داد، از او تقاضا مى‏کنم که دعا کند خداوند بچه‏اى را که همسرم به آن آبستن است، پسر قرار دهد. وقتى که مردم سؤالات خود را مطرح کردند، من نیز نامه را در دست گرفته بپا خاستم تا مسائل را مطرح کنم. امام تا مرا دید، فرمود: اى اسحاق! اسم او را «احمد» بگذار؟ به دنبال این قضیه همسرم پسرى به دنیا آورد و نام او را «احمد» گذاشتم (31). این دیدار و بحث و گفتگو و دیدارهاى مشابه دیگرى که با امام جواد - علیه السلام - صورت گرفت (32) مایه اطمینان و اعتقاد کامل شیعیان به امامت آن حضرت گردید و ابرهاى تیره ابهام و شبه را از فضا فکر و ذهن آنان کنار زد و خورشید حقیقت را آشکار ساخت.
مناظرات امام جواد (ع): چنانکه گفته شد، از آنجا که امام جواد نخستین امامى بود که در خردسالى به منصب امامت رسید (33)، حضرت مناظرات و بحث و گفتگوهایى داشته است که برخى از آنها بسیار پر سر و صدا و هیجان‏انگیز و جالب بوده است. علت اصلى پیدایش این مناظرات این بود که از یک طرف، امامت او به خاطر کمى سن براى بسیارى از شیعیان کاملاً ثابت نشده بود (گرچه بزرگان و دانایان شیعه بر اساس عقیده شیعه هیچ شک و تردیدى در این زمینه نداشتند) ازینرو براى اطمینان خاطر و به عنوان آزمایش، سؤالات فراوانى از آن حضرت مى‏کردند. از طرف دیگر، در آن مقطع زمانى، قدرت «معتزله» افزایش یافته بود و مکتب اعتزال به مرحله رواج و رونق گام نهاده بود و حکومت وقت در آن زمان از آنان حمایت و پشتیبانى مى‏کرد و از سلطه و نفوذ خود و دیگر امکانات مادى و معنوى حکومتى، براى استوارى و تثبیت خط فکرى آنان و ضربه زدن به گروههاى دیگر و تضعیف موقعیت و نفوذ آنان به هر شکلى بهره بردارى مى‏کرد. مى‏دانیم که خط فکرى اعتزال در اعتماد بر عقل محدود و خطاپذیرى بشرى افراط مى‏نمود: معتزلیان دستورها و مطالب دینى را به عقل خود عرضه مى‏کردند و آنچه را که عقلشان صریحاً تأیید مى‏کرد مى‏پذیرفتند و بقیه را رد و انکار مى‏کردند و چون نیل به مقام امامت امّت در سنین خردسالى با عقل ظاهر بین آنان قابل توجیه نبود، سؤالات دشوار و پیچیده‏اى را مطرح مى‏کردند تا به پندار خود، آن حضرت را در میدان رقابت علمى شکست بدهند! ولى در همه این بحثها و مناظرات علمى، حضرت جواد (در پرتو علم امامت) با پاسخهاى قاطع و روشنگر، هرگونه شک و تردید را در مورد پیشوایى خود از بین مى‏برد و امامت خود و نیز اصل امامت را تثبیت مى‏نمود. به همین دلیل بعد از او در دوران امامت حضرت هادى (که او نیز در سنین کودکى به امامت رسید) این موضوع مشکلى ایجاد نکرد، زیرا دیگر براى همه روشن شده بود که خردسالى تأثیرى در برخوردارى از این منصب خدایى ندارد. مناضره با یحیى بن اکثم (34)وقتى «مأمون» از «طوس» به «بغداد» آمد،

ادامه زندگی نامه امام جواد (ع) انگیزه‏هاى مأمون: این ازدواج که مأمون بر آن اصرار داشت، کاملاً جنبه سیاسى داشت و مى‏توان دریافت که وى از این کار چند هدف یاد شده در زیر را تعقیب مى‏کرد: 1 - با فرستادن دختر خود به خانه امام، آن حضرت را براى همیشه دقیقاً زیر نظر داشته باشد و از کارهاى او بیخبر نماند (دختر مأمون نیز براستى وظیفه خبر چینى و گزارشگرى مأمون را خوب انجام مى‏داد و تاریخ شاهد این حقیقت است). 2 - با این وصلت، به خیال خام خویش، امام را با دربار پر عیش و نوش خود مرتبط و آن بزرگوار را به لهو و لعب و فسق و فجور بکشاند و بدین ترتیب بر قداست امام لطمه وارد سازد و او را در انظار عمومى از مقام ارجمند عصمت و امامت ساقط و خوار و خفیف نماید! 3 - با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام بر ضد خود باز دارد و خود را دوستدار و علاقه‏مند به آن وانمود کند (63). 4 - هدف چهارم مأمون، عوامفریبى بود؛ چنانکه گاهى مى‏گفت: من به این وصلت اقدام کردم تا ابو جعفر - علیه السلام - از دخترم صاحب فرزند شود و من پدر بزرگ کودکى باشم که از نسل پیامبر 9 و على بن ابى طالب - علیه السلام - است. اما خوشبختانه این حُقّه مأمون نیز بى نتیجه بود زیرا دختر مأمون هرگز فرزندى نیاورد!(64) و فرزندان امام جواد - علیه السلام - همگى از همسر دیگر امام بودند. اینها انگیزه‏هاى مأمون از این ازدواج بود. حال باید دید امام جواد - علیه السلام - چرا با این ازدواج موافقت کرد؟ از آنجا که بى هیچ شکى، امام اهداف و مقاصد واقعى مأمون را از این گونه کارها مى‏دانست و نیز مى‏دانست که او همان کسى است که مرتکب جنایت بزرگ قتل پدرش امام رضا - علیه السلام - شده، به نظر مى‏رسد که موافقت امام با این ازدواج عمدتاً بر اثر فشارى بوده است که مأمون از پیش بر امام وارد کرده بوده است، زیرا ازدواجى اینچنین، تنها به مصلحت مأمون بوده است نه به مصلحت امام! نیز مى‏توان تصوّر کرد که نزدیکى امام به دربار مى‏توانست مانع ترور حضرت از طرف معتصم و عامل پیشگیرى از سرکوبى سران تشیّع و یاران برجسته امام توسط عوامل خلیفه باشد، و این، به یک معنا مى‏توانست شبیه قبول وزارت هارون از طرف على بن یقطین یعنى نفوذ در دربار خلافت به نفع جبهه تشیّع باشد. «حسین مکارى»، یکى از یاران امام جواد، مى‏گوید: در بغداد خدمت امام جواد - علیه السلام - شرفیاب شدم و زندگیش را دیدم. در ذهنم خطور کرد که، «اینک که امام به این زندگى مرفّه رسیده است هرگز به وطن خود، مدینه، باز نخواهد گشت». امام لحظه‏اى سر به زیر افکند، آنگاه سر برداشت و در حالى که رنگش از اندوه زرد شده بود، فرمود: اى حسین! نان جوین و نمک خشن در حرم رسول خدا 9 نزد من از آنچه مرا در آن مى‏بینى محبوبتر است (65). به همین جهت امام در بغداد نماند و با همسرش «ام الفضل» به مدینه بازگشت و تا سال 220 همچنان در مدینه مى‏زیست.
شبکه ارتباطى وکالت: امام جواد(ع) با تمام محدودیتهاى موجود، از طریق نصب وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ مى‏کرد. در سراسر قلمرو حکومت خلیفه عباسى، امام، کارگزارانى (وکلایى) را اعزام مى‏کرد و با فعالیت گسترده آنان از تجزیه نیروهاى شیعه جلوگیرى مى‏شد. کارگزاران امام در بسیارى از استانها مانند: اهواز، همدان، سیستان، بُست (66)، رى، بصره، واسط، بغداد و مراکز سنتى شیعه یعنى کوفه و قم پخش شده بودند. امام به هواداران خود اجازه مى‏داد که به دورن دستگاه حکومت نفوذ کرده مناصب حساس را در دست بگیرند، از اینرو «محمد بن اسماعیل بن بزیع» و «احمد بن حمزه قمى» مقامات والایى در دستگاه حکومت داشتند. «نوح بن درّاج» نیز چندى «قاضى بغداد»، و پس از آن قاضى «کوفه» بود. بعضى دیگر از شیعیان مانند «حسین بن عبداùََ نیشابورى» حاکم «بُست» و «سیستان» شد و «حکم بن علیا اسدى» به حکومت «بحرین» رسید. هر دو نفر به امام جواد - علیه السلام - خمس مى‏پرداختند که حاکى از بستگى پنهانى آنان به امام نهم بود (67). چنانکه در بحث خرد سالى امام جواد - علیه السلام - نوشتیم، «على بن اسباط» در دیدار با آن حضرت، با دقت به قیافه امام نگریست تا آن را به ذهن خود سپرده در بازگشت به مصر، براى پیروان امام در آن منطقه بیان کند و این، نشان مى‏دهد که امام در آنجا نیز پیروان و ارادتمندانى داشته است. مى‏گویند: گسترش نفوذ تشیع در آن زمان، در مصر، بر اثر هجرت بسیارى از محدثان کوفه همچون «محمد بن محمد بن اشعث»، «احمد بن سهل»، «حسین بن على مصرى» و «اسماعیل بن موسى الکاظم» به مصر، و فعالیت آنان در آن سرزمین بوده است (68)/مرحوم «کلینى» نقل مى‏کند که حضرت جواد، بنا به درخواست یکى از شیعیان بُست و سیستان، طى نامه‏اى به والى این منطقه سفارش کرد که در اخذ مالیات، بر او سخت نگیرد. والى که از پیروان امام بود، نه تنها بدهى او بابت خراج را نگرفت، بلکه اعلام کرد تا آن زمان که بر سرکار است او را از پرداخت خراج معاف خواهد کرد. علاوه بر این دستور داد براى او مستمرّى نیز تعیین کردند! (69).
مکتب علمى امام جواد(ع): مى‏دانیم که یکى از ابعاد بزرگ زندگى ائمه ما، بعد فرهنگى آن است. این پیشوایان بزرگ هر کدام در عصر خود فعالیت فرهنگى داشته در مکتب خویش شاگردانى تربیت مى‏کردند و علوم و دانشهاى خود را توسط آنان در جامعه منتشر مى‏کردند، اما شرائط اجتماعى و سیاسى زمان آنان یکسان نبوده است، مثلاً در زمان امام باقر - علیه السلام - و امام صادق - علیه السلام - (به شرحى که در سیره آنان نوشتیم) شرائط اجتماعى مساعد بود و به همین جهت دیدیم که تعداد شاگردان و راویان حضرت صادق - علیه السلام - بالغ بر چهار هزار نفر مى‏شد، ولى از دوره امام جواد تا امام عسکرى - علیهما السلام - به دلیل فشارهاى سیاسى و کنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت آنان بسیار محدود بود و از این نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مکتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق - علیه السلام - کاهش بسیار چشمگیرى را نشان مى‏دهد. بنابر این اگر مى‏خوانیم که تعداد راویان و پرورش یافتگان مکتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق - علیه السلام - کاهش بسیار چشمگیرى را نشان مى‏دهد. بنابر این اگر مى‏خوانیم که تعداد راویان و اصحاب حضرت جواد - علیه السلام - قریب صد و ده نفر بوده‏اند (70) و جمعاً 250 حدیث از آن حضرت نقل شده (71)، نباید تعجب کنیم، زیرا از یک سو، آن حضرت شدیداً تحت مراقبت و کنترل سیاسى بود و از طرف دیگر، زود به شهادت رسید و به اتفاق دانشمندان بیش از بیست و پنج سال عمر نکرد! در عین حال، باید توجه داشت که در میان همین تعداد محدود اصحاب و راویان آن حضرت، چهره‏هاى درخشان و شخصیتهاى برجسته‏اى مانند: على بن مهزیار، احمدبن محمدبن ابى نصر بزنطى، زکریا بن آدم، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازى، احمد بن محمد بن خالد برقى بودند که هر کدام در صحنه علمى و فقهى وزنه خاصى به شمار مى‏رفتند، و برخى داراى تألیفات متعدد بودند. از طرف دیگر، راویان احادیث امام جواد - علیه السلام - تنها در محدثان شیعه خلاصه نمى‏شوند، بلکه محدثان و دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‏اند. به عنوان نمونه «خطیب بغدادى» احادیثى با سند خود از آن حضرت نقل کرده است (72). همچنین حافظ «عبدالعزیز بن اخضر جنابذى» در کتاب «معالم العترة الطاهرة» (73) و مؤلفانى نیز مانند: ابوبکر احمد بن ثابت، ابو اسحاق ثعلبى، و محمد بن مندة بن مهربذ در کتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتى از آن حضرت نقل کرده‏اند (74).
شهادت امام‏جواد ::::مأمون در سال 218 هجرى درگذشت و پس از او برادرش «معتصم» جاى او را گرفت. او در سال 220 هجرى امام را از مدینه به بغداد آورد تا از نزدیک مراقب او باشد و چنانکه قبلاً ذکر شد، در مجلسى که براى تعیین محل قطع دست دزد تشکیل داده بود، امام را نیز شرکت داد و قاضى بغداد (ابن ابى دُؤاد) و دیگران شرمنده شدند و چند روز بعد از آن «ابن ابى دؤاد» از حسد و کینه توزى نزد معتصم رفت و گفت: از باب خیر خواهى، به شما تذکر مى‏دهم که جریان چند روز قبل به صلاح حکومت شما نبود، زیرا در حضور همه دانشمندان و مقامات عالى مملکتى فتواى ابو جعفر (امام جواد)، یعنى فتواى کسى را که نیمى از مسلمانان او را خلیفه و شما را غاصب حق او مى‏دانند، بر فتواى دیگران ترجیح دادى و این خبر میان مردم منتشر و خود دلیل قاطعى بر حقانیت او نزد شیعیانش شد. معتصم که مایه ابراز هر نوع دشمنى با امام را در نهاد خود داشت، از سخنان «ابن ابى دؤاد» بیشتر تحریک شد و در صدد قتل امام برآمد و سرانجام منظور پلید خود را عملى ساخت و امام را توسط منشى یکى از وزرایش مسموم و شهید نمود (75). امام هنگام شهادت بیش از بیست و پنج سال و چند ماه نداشت (76).
پی نویسهای قسمت اول ::::::::::
کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه\'. ق، ج‏1، ص‏492، شیخ مفید، الاًّرشاد، قم، مکتبة بصیرتى، ص‏.316 برخى تولد او را در نیمه رجب همان سال نوشته‏اند (طبرسى، اعلام الورى، الطبعةالثالثة، دار الکتب الاًّسلامیة، ص‏344)/*****2- کلینى، همان کتاب، ص‏315 و 492 - ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، قم، المطبعةالعلمیة، ج‏4، ص‏379/*****3- مسعودى، اثبات الوصیة، نجف، منشورات المطبعةالحیدریة، 1374 ه\'.ق، ص‏209/*****4- قدّست امّ ولدته خلقت طاهرةمطهرة(مجلسى، بحار الأنوار، تهران، المکتبةالاًّسلامیة، 1395 ه\'.ق، ج‏50، ص‏15)/ *****5- کلینى، همان کتاب، ص‏492 - شیخ مفید، همان کتاب، ص‏316 - طبرسى، همان کتاب، ص‏344/*****6- شیخ مفید، الاًّرشاد، قم مکتبة بصیرتى، ص 319 - طبرسى، اعلام الورى، الطبعة الثالثة، المکتبةالاًّسلامیة، ص‏347 - فتّال نیشابورى، روضة الواعظین، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، 1406 ه\'.ق، ص 261 - کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه\'.ق، ج‏1، ص‏321 - على بن عیسى الاًّربلى، کشف الغمّة، تبریز، مکتبة بنى هاشمى، 1381 ه\'.ق، ج‏3، ص‏143/*****7- مجلسى، بحار الانوار، الطبعة الثانیة، تهران، المکتبة الاًّسلامیة، 1395 ه\'.ق، ج‏50، ص 20/*****8- کلینى، فروع کافى، الطبعة الثانیة، تهران دارالکتب الاًّسلامیة، 1362 ه\'.ش، ج‏6، ص‏361 - قزوینى، سید کاظم، الاًّمام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعة الأولى، بیروت،مؤسسة البلاغ، 1408 ه\'.ق، ص‏337/*****9- شیخ مفید، الاًّرشاد، قم، مکتبة بصیرتى، ص‏318 - على بن عیسى الأربلى، کشف الغمّة، تبریز، مکتبة بنى هاشمى، 1381 ه\'.ق، ج‏3، ص‏142 - تسترى، محمد تقى قاموس الرجال، تهران مرکز نشر الکتاب، ج‏3، ص 37/*****10- کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه\'.ق، ج‏1،ص‏320 - طبرسى، اعلام الورى، الطبعة الثالثة، المکتبة الاًّسلامیة، ص‏346 - على بن عیسى الاًّربلى، همان کتاب، ص 142 - شیخ مفید، همان کتاب، ص 318/*****11- على بن عیسى الاًّربلى، همان کتاب، ص 142 - تسترى، همان کتاب، ص 316 - کلینى، همان کتاب، ص‏321 - طوسى، اختیار معرفة الرجال (معروف به رجال کشّى)، تصحیح و تعلیق: حسن المصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348ه\'.ق، ص 553، حدیث شماره 1045/*****12- قزوینى، سید کاظم، الاًّمام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه\'.ق، ص‏337/*****13- معتبر شناخته شدن قیافه‏شناسى از طرف پیامبر اسلام (ص) ادعائى بود که صرفاً از طرف آنان مطرح شد و هرگز به معناى تأیید آن از طرف امام رضا - علیه السلام - نبود، و اگر حضرت به این پیشنهاد تن در داد، یا از روى ناگزیرى به این دلیل که مى‏دانست این کار در نهایت، به روشن شدن واقعیت، و اثبات پوچى ادعاى آنان تمام مى‏شود/قیافه شناسان کسانى بودند که از روى شباهت اندام، نسب اشخاص را تعیین مى‏کردند. قیافه‏شناسى نزد اعراب جایگاه مهمى داشت. علماى امامیه تعلیم و تعلّم و گرفتن مزد در قبال انجام دادن این عمل را حرام مى‏دانند. برخى از علماى امامیه این عمل را مطلقاً حرام شمرده‏اند و برخى در صورتى آن را حرام مى‏دانند که موجب فعل حرام یا منجر به اظهار نظر قظعى گردد. هر کس که از فقه اسلامى آگاهى داشته باشد، عدم جواز این عمل و استفاده از آن را مسلّم مى‏داند، چه رسد به این که به استناد آن، مسائل مربوط به ارث و نکاح و امثال اینها حل گردد! (ر.ک به مقّرم، سید عبدالرزاق، نکاهى گذرا بر زندگانى امام جواد - علیه السلام -، ترجمه دکتر پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1370ه\'.ش، ص‏35)/ *****14- کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه\'.ق، ج‏1، ص‏322 - مقرّم، سید عبدالرزّاق، نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد - علیه السلام -، ترجمه دکتر پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس دضوى، 1370 ه\'.ش. ص‏.36 به همین جهت بود که امام رضا - علیه السلام - خود را به رسول خدا، و فرزندش جواد را به ابراهیم فرزند پیامبر تشبیه مى‏کرد، زیرا پس از تولد ابراهیم از ماریه قبطیه برخى از همسران رسول خدا از روى حسد، چنین تهمتى به وى زدند و گفتند: این نوزاد از «جریح» خادم رسول اکرم است!! ولى پس از تحقیق و کاوش روشن شد که اصولاً «جریح» فاقد عضو تناسلى است! و به این ترتیب خداوند دروغ آنان را آشکار ساخت و ماریه را از این تهمت تبرئه کرد (ابن شهر آشوب، مناقب آل أبى طالب، قم المطبعة العلمیة، ج‏4، ص 387 - الطبرى، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الاًّمامة، الطبعة الثالثة، قم منشورات الرضى، 1363 ه\'.ق، ص 201 - 204)/ *****15- وَ آتَیناهُ الحُکْمَ صَبِیّاً (مریم: 12)/ *****16- اصول کافى، تهران، مکتبة الصّدوق، 1381 ه\'.ق، ج‏1، ص 382 (باب حالات الأئمة فى السّنّ)/ *****17- قالَ اِنّى عَبْدُùََِ آتنِىَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِى مُبرکاً أیْنَما کُنْتُ و اَوْصنِى بالصّلوة وَ الزّکاةِ مادُمْتُ حَیّاً وَ بَرّاً بِوالِدَتِى وَ لَمْ یَجْعَلْنِى جَبّاراً شَقِیّاً (مریم: 30 - 32)/از بعضى از روایات استفاده مى‏شود که حضرت عیسى - علیه السلام - در آن زمان که سخن گفت، «نبى» بوده و هنوز منصب «رسالت» نداشته است و در سن هفت سالگى به مقام رسالت نائل گردیده است. بنابر این هیچ استبعادى ندارد که ائمه - علیهم السلام - هم در سنّى همانند سنّ حضرت عیسى‏ به منصب امامت برسند (کلینى، اصول کافى تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه\'.ق، ج‏1، ص 382)/ *****18- از سخن بن اسباط استفاده مى‏شود که آن حضرت در آن زمان پیروانى هم در مصر داشته است و آنان علاقه‏مند بوده‏اند با خصوصیات جسمى حضرت آشنا شوند/*****19- وَ آتَیْناهُ الحُکْمَ صبِیّاً (سوره مریم:12) *****20- وَ لَما بَلَغَ أَشدّهُ حُکْماً وَ عِلْماً (سوره یوسف:22)/ *****21- وَ لَما بَلَغَ أَشُدّهُ وَاسْتَوى‏ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً (سوره قصص:14)/ *****22- کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبةالصدوق، 1381 ه\'.ق، ج‏1، ص 384 (باب حالات الأئمْ فى السّنّ) و ص 494 و نیز ر. ک به: قزوینى، سید کاظم، الاًّمام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسةالبلاغ، 1408 ه\'.ق، ص 232 - مسعودى، اثبات الوصیة، الطبعة الرابعة، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1374 ه\'.ق، ص 211/*****23- ابو جعفر کنیه امام جواد - علیه السلام - است، ایشان را براى تمایز از امام باقر - علیه السلام - ابو جعفر ثانى مى‏نامند/*****24- کلینى، همان کتاب، ج‏1، ص 322 و 384 - شیخ مفید، الاًّرشاد، قم، مکتبة بصیرتى، ص 319 - فتّال نیشابورى، روضة الواعظین، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسة الأعلمى، 1406 ه\'.ق، ص 261 - على بن عیسى الاًّربلى، کشف الغمّة، تبریز، مکتبة بنى هاشمى، 1381 ه\'.ق، ج‏3، ص 141 - طبرسى، اًّعلام الورى‏، الطعبةالثالثة، المکتبةالاًّسلامیة، ص 346/*****25- شیخ مفید، همان کتاب، ص 318 - طبرسى، همان کتاب، ص 346 - على بن عیسى الاًّربلى، همان کتاب، ص 141 - مجلسى، بحار الأنوار، تهران، المکتبةالاًّسلامیة، 1395 ه\'.ق، ج‏50، ص 21 - همان کتاب ص 320/*****26- دلائل الاًّمامة، الطبعبةالثالثة، قم، منشورات الرضى، 1363 ه\'.ش، ص .204 *****27- در برخى از منابع «برکه زلول» آمده است، ولى گویا «زلزل» صحیح است، زیرا برخى مى‏نویسند: این برکه را «زلزل» غلام «عیسى بن جعفر بن منصور» حفر و آن را براى مسلمانان وقف نمود و از این جهت به وى منسوب گردید (مقرّم، سید عبدالرزاق، نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد - علیه السلام -، ترجمه دکتر پرویز لولاور، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس، 1370 ه\'.ش، ص 109، پاورقى). یاقوت حموى مى‏نویسد: ابراهیم موصلى نوازنده، «برصوما» و «زلزل» را از اطراف کوفه به بغداد آورد و به آن دو، موسیقى و آواز عربى آموخت و آنان از این طریق به دربار راه یافتند و مورد توجه خلفا واقع شدند. نام اصلى زلزل، منصور، و خواهر او همسر ابراهیم موصلى بوده است (معجم البلدان، بیروت، دار اًّحیأ التراث العربى، 1399 ه\'.ق، ج 1، ص 402). *****28- یونس و همچنین صفوان بن یحیى از اصحاب اجماع اند یعنى دانشمندان امامیه بر درستى و صحت روایات و احادیث آنان اتفاق نظر دارند. یونس از نظر جلالت قدر و عظمت معنوى در رتبه بسیار والایى قرار داشته و از طرف پیشوایان ما، مورد تمجید فراوان واقع شده است و دانشمنداان علم رجال، در ستایش او داد سخن داده‏اند . با این اوصاف ، وقتى شخصیت بزرگ و استوارى مانند او چنین اظهاراتى بکند، وضع توده مردم و عوام شیعیان روشن است! از این نظر بعضى از دانشمندان معاصر نتوانسته باور کند که وى چنین بگوید، ازینرو گفتار او را بدین گونه توجیه کرده که مقصود او از جمله «گریه را کنار بگذار» امتحان و آزمایش حاضران در مجلس بوده تا آنان که در مقابل حق معرفتى استوار دارند شناخته شوند تا شاید او بتواند در ارشاد و راهنمایى کسى که از امام منحرف شده است، تلاشى کرده باشد! (نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد - علیه السلام - ص 110، پاورقى) *****29- در اینجا مورخان سؤالها و جوابها را نوشته‏اند، ولى ما به منظور رعایت اختصار از نقل آنها صرف نظر کردیم. *****30- مجلسى، بحار الأنوار، الطبعةالثانیة، تهران، المکتبةالاًّسلامیة، 1395 ه\'.ق، ج 50، ص 98 - 100 (به نقل از عیون المعجزات) - محمد بن جریر الطّبرى، ابن رستم، دلائل الاًّمامة، الطبعةالثالثة، قم منشورات الرّضى،، 1363 ه\'.ش، ص 204 - 206 - مسعودى، اثبات الوصیة، الطبعةالرابعة، نجف، المطبعةالحیدریة، 1374 ه\'.ق، ص 213 - 215 (با اندکى اختلاف در عبارات) قرشى،، سید على اکبر، خاندان وحى، چاپ اول، دار الکتب الاًّسلامیة، 1368 ه\'.ش، ص 642 - 644 - مرتضى العاملى،، جعفر، نگاهى به زندگانى سیاسى امام جواد - علیه السلام - ترجمه سید محمد حسینى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، 1365 ه\'.ش، ص 27 - .29 *****31- مسعودى، همان کتاب، ص .215 *****32- مجلسى، همان کتاب، ص 90 - مسعودى همان کتاب، ص 210 شیخ مفید، الاًّختصاص، تصحیح و تعلیق: على اکبر الغفّارى،، منشورات جماعةالمدرسین فى الحوزةالعلمیة- قم المقدّسة، ص .102 *****33- پس از آن حضرت، فرزندش على هادى - علیه السلام - نیز در همین سنین و بلکه کمتر از آن به امامت رسید و بعد از او امام مهدى - علیه السلام - نیز، در حالى که بیش از پنج سال نداشت، به این منصب نائل گردید. *****34- یحیى یکى از دانشمندان نامدار زمان مأمون، خلیفه عباسى، بود که شهرت علمى او در رشته‏هاى گوناگون علوم آن زمان زبانزد خاص و عام بود. او در علم فقه تبحر فوق العاده‏اى داشت و با آنکه مأمون خود از نظر علمى وزنه بزرگى بود، ولى چنان شیفته مقام علمى یحیى بود که اداره امور مملکت را به عهده او گذاشت و با حفظ سمت، مقام قضأ را نیز به وى واگذار کرد. یحیى علاوه بر اینها دیوان محاسبات و رسیدگى به فقرا را نیز عهده دار بود. خلاصه آنکه تمام کارهاى کشور اسلامى پهناور آن روز زیر نظر او بود و چنان در دربار مأمون تقرب یافته بود که گویى نزدیکتر از او به مأمون کسى نبود. اما متأسفانه یحیى، با آن مقام بزرگ علمى، از شخصیت معنوى برخوردار نبود. او علم را براى رسیدن به مقام و شهرت و به منظور فخر فروشى و برترى جویى فرا گرفته بود. هر دانشمندى به دیدار او مى‏رفت، آنقدر از علوم گوناگون از وى سؤال مى‏کرد تا طرف به عجز خود در مقابل وى اقرار کند! *****35- در مورد ازدواج امام جواد، در صفحات آینده توضیح خواهیم داد. *****36- یکى از اعمالى که براى اشخاصِ در حال احرام، در جریان اعمال حج یا عمره حرام است شکار کردن است. در میان احکام فقهى، احکام حج، پیچیدگى خاصى دارد، از اینرو افرادى مثل یحیى بن أکثم، از میان مسائل مختلف، احکام حج را مطرح مى‏کردند تا به پندار خود، امام را در بن بست علمى قرار دهند! *****37- مجلسى، بحار الأنوار، الطبعةالثانیة، تهران، المکتبةالاًّسلامیة، 1395 ه\'.ق، ج 50، ص 75 - 76 - قزوینى، سید کاظم، الاًّمام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعةالأولى، بیروت، مؤسسةالبلاغ، 1408 ه\'.ق، ص 168 - .172 راوى این قضیّه «ریّان بن شبیب» - دایى معتصم - است که از یاران امام رضا - علیه السلام - و امام جواد و از محدثان مورد وثوق بوده است (قزوینى، همان کتاب، ص 168 - شیخ مفید، الاًّرشاد، قم، مکتبة بصیرتى، ص 319 - 321 - طبرسى، الاًّحتجاج، نجف، المطبعةالمرتضویة، 1350، ص 245 - مسعودى، اثبات الوصیة، نجف، منشورات المطبعةالحیدریة، 1374 ه\'.ق، ص 216 - شیخ مفید، الاًّختصاص، تصحیح و تعلیق: على اکبر الغفّارى،، منشورات جماعة المدرّسین فى الحوزةالعلمیة- قم المقدسة، ص 99). *****38- مجلسى، همان کتاب، ص 77 - قزوینى، همان کتاب، ص 174 - شیخ مفید، الاًّرشاد، ص 322 - طبرسى، همان کتاب، ص 246 - مسعودى، همان کتاب، ص 217 - شیخ مفید، الاختصاص، ص .100 *****39- ظِهار عبارت از این است که مردى به زن خود بگوید: پشت تو براى من یا نسبت به من، مانند پشت مادرم یا خواهرم، یا دخترم هست، و در این صورت باید کفاره ظِهار بدهد تا همرش مجدداً بر او حلال گردد. ظِهار پیش از اسلام در عهد جاهلیت نوعى طلاق حساب مى‏شد و موجب حرمت ابدى مى‏گشت، ولى حکم آن در اسلام تغییر یافت و فقط موجب حرمت و کفاره (به شرحى که گفته شد) گردید. *****40- مجلسى، همان کتاب، ص 78 - قزوینى، همان کتاب، ص 175 - شیخ مفید، الارشاد، ص 322 - طبرسى، همان کتاب، ص .247 *****41- زُرقان (بروزن عثمان) لقب ابو جعفر بوده که مردى محدث بوده است و فرزندش بنام «عمرو» استاد اصمعى محسوب مى‏شده است (مجلسى، همان کتاب، ج 50، ص 5، پاورقى). *****42- ابن ابى دُؤاد (بر وزن غُراب) در زمان خلافت مأمون، معتصم، واثق و متوکل عباسى، قاضى بغداد بوده است (مجلسى، همان کتاب، ص 5، پاورقى) *****43- سوره مائده: آیه .5 *****44- سوره مائده: آیه .5 *****45- سوره جن: آیه 18/*****46- مسجد (بکسر جیم: بر وزن مجلس، یا بفتح جیم: بر وزن مشعل، جمع آن مساجد) به معناى محل سجده است، و همان طور که مسجدها و خانه خدا و مکانى که پیشانى روى آن قرار مى‏گیرد، محل سجده هستند، خود پیشانى و شش عضو دیگر نیز که با آنها سجده مى‏کنیم محل سجده محسوب مى‏شوند و به همین اعتبار در این روایت «المساجد» به معناى هفت عضوى که با آنها سجده مى‏شود، تفسیر شده است. نیز در دو روایت دیگر از امام صادق - علیه السلام - در کتاب کافى و همچنین یک روایت در تفسیر على بن ابراهیم قمى «المساجد» به همین هفت عضو تفسیر شده است. شیخ صدوق نیز در کتاب «فقیه»، «المساجد» را به هفت عضو سجده تفسیر نموده است. همین معنا را از «سعید بن جُبیر» و «زجّاج» و «فرّأ» نیز نقل کرده‏اند. ضمناً باید توجه داشت که اگر تفسیر «المساجد» به هفت عضو یاد شده، جاى خدشه داشت، حتماً فقهائى که در مجلس معتصم حاضر و در صدد خرده‏گیرى بر کلام امام بودند، اشکال مى‏کردند. بنابراین چون هیچ گونه اعتراضى از طرف فقهاى حاضر در مجلس ابراز نشد، معلوم مى‏شود به نظر آنان نیز «المساجد» به معناى هفت عضو سجده بوده و یا لااقل یکى از معانى آن محسوب مى‏شده است. (پیشواى نهم حضرت امام محمد تقى - علیه السلام -، مؤسسه در راه حق، ص 26 - 29، به نقل از: تفسیر صافى، ج 2، ص 752 - تفسیر نور الثقلین، ج 5، ص 440 - تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 372). *****47- پیشواى نهم...، همان صفحات - طبرسى، مجمع البیان، شرکةالمعارف الاسلامیة، 1379 ه\'.ق، ج 10، ص 372 - عیّاشى، کتاب التفسیر، تصحیح و تعلیق: حاج سید هاشم رسولى محلاتى، قم، مطبعةعلمیة، ج 1، ص 320 - سید هاشم حسینى بحرانى،، البرهان فى لا تفسیر القرآن، قم، مطبوعاتى اًّسماعیلیان، ج 1، ص 471 - بیروت، دار اًّحیأ التراث العربى،، ج 18، ص 490 (ابواب حدّ السّرقة، باب 4)/ *****48- در مورد این ازدواج در صفحات آینده بحث خواهیم کرد. *****49- علامه امینى در کتاب الغدیر (ج 5، ص 321) مى‏نویسد: این حدیث دروغ و از احادیث مجعول محمد بن بابشاذ است. *****50- «وَلَقَدخَلَقنَا الانْسَانَ وَ نَعْلَمُ مَ تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ اًِّلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الوَرِید (سورهّ‏ً ق: 16). *****51- علامه امینى این حدیث را از برساخته‏هاى «یحیى بن عنبسْ» شمرده و غیر قابل قبول مى‏داند، زیرا یحیى شخصى جاعل حدیث و دغلکار بوده است (الغدیر، ج 5، ص 322). «ذهبى» نیز «یحیى بن عنبسه» را جاعل حدیث و دغلکار و دروغگو مى‏داند و او را معلوم الحال شمرده و احادیثش را مردود معرفى مى‏کند (میزان الاعتدال، الطبعةالأولى، تحقیق: على محمد البجاوى، دار اًّحیأ الکتب العربیة، 1382 ه\'.ق، ج 4، ص 400). *****52- علاّمه امینى ثابت کرده است که راویان این حدیث دروغگو بوده‏اند (الغدیر، ج 5، ص 312 و 316). *****53- «وَ اًِّذْ اَخَذْنَا مِنَ النّبِیّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنْکَ وَمِنْ نُوحٍ» (سوره احزاب: 7) ***** 54- «اùََُ یَصْطَفِى مِنَ المَلائِکَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ» (سوره حج: 75) *****55- «وَ مَا کَانَ الله لِیُعَذّبُهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللهُ مُعَذّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» (سوره انفال: 33) *****56- طبرسى، احتجاج، نجف، المطبعة المرتضویة، 1350 ه\'.ق، ج 2، ص 247 - 248 - مجلسى، بحار الأنوار، الطبعةالثانیة - تهران، المکتبة الاسلامیة، 1395 ه\'.ق، ج 50، ص 80 - 83 قرشى، سید على اکبر، خاندان وحى، چاپ اول، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1368 ه\'.ش، ص 644 - 647 - مقرّم، سید عبدالرزاق، نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد - علیه السلام -، ترجمه دکتر پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1370 ه\'.ش، ص 98 - .100 *****57- تذکرة الخواص، نجف، مکتبة الحیدریة، 1383 ه\'.ق، ص .359 *****58- الصواعق المحرقة، الطبعة الثانیة، قاهره، مکتبة القاهرة، 1385 ه\'.ق، ص .205 *****59- نور الأبصار، قاهره، مکتبة المشهد الحسینى،، ص .161 *****60- الارشاد، قم، مکتبة بصیرتى،، ص 319 - روضة الواعظین، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، 1406 ه\'.ق، ص .261 *****61- جاحظ در بصره مى‏زیسته و داراى اطلاعات سرشارى بوده و در بسیارى از علوم و فنون رایج عصر خود کتابهایى نوشته و معاصر امام جواد (علیه السلام) و پس از او معاصر فرزندانش بوده است/*****62- مرتضى العاملى،، سید جعفر، نگاهى به زندگانى سیاسى امام جواد - علیه السلام -، ترجمه سید محمد حسینى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین، 1365 ه\'.ش، ص 106 (به نقل از آثار الجاحظ). *****63- پیشواى نهم حضرت امام محمد تقى - علیه السلام -، مؤسسه در راه حق، قم، 1366 ه\'. ش، ص .38 *****64- ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، المطبعة الحیدریة، 1384 ه\'. ق، ج 3، ص 189 - ابن شهر اشوب، مناقب آل أبى طالب، قم، المطبعة العلمیة، ج 4 ص .380 مأمون قبلاً هم به همین منظور یکى از دختران خود را به امام هشتم تزویج کرده و در آن مورد نیز ناکام مانده بود! *****65- راوندى،، الخرائج والجرائح، تصحیح و تعلیق: حاج شیخ اسدالله ربّانى، انتشارات مصطفوى، ج 1، ص 344 - مجلسى، بحار الأنوار، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1395 ه\'. ق، ج 50، ص 48 - قزوینى،، سید کاظم، الامام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه\'. ق، ص .152 *****66- ابو الفدأ (672 - 721 ه\'. ق) مى‏نویسد: بُست بر کناره رود هندمند است. شهرى است از سجستان (سیستان). شهرى بزرگ و پر نعمت. نخلستانها و تاکستانهاى بسیار دارد. از بست تا غزنه در حدود چهارد-ه مرحله است (تقویم البلدان، ترجمه عبد المحمد آیتى، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1349 ه\'. ش، ص 391). *****67- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللّهى، چاپ اول، تهران، مؤسسه امیر کبیر، 1367 ه\'.ش، ص .79 *****68- دکتر جاسم حسین، همان کتاب ص .78 *****69- فروع کافى، ج 5، ص .111 *****70- شیخ طوسى، رجال، الطبعة الأولى، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة، 1381 ه\'.ق، ص 397 - .409 مؤلف «مسند الامام الجواد» تعداد یاران و شاگردان امام جواد را 121 نفر مى‏داند (عطاردى،، شیخ عزیز الله، مسند الامام الجواد، مشهد، المؤتمر العالمى للاًّمام الرضا - علیه السلام -، 1410 ه\'. ق) و قزوینى آنها را جمعاً 257 نفر مى‏داند (قزوینى،، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعة الأولى، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه\'. ق) *****71- آقاى عطاردى درمسند الامام الجواد با احصائى که کرده مجموع احادیث منقول از پیشواى نهم را در زمینه‏هاى مختلف فقهى، عقیدتى، اخلاقى، و...، تعداد مذکور در فوق ضبط کرده است. *****72- تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتاب العربى،، ج 3، ص 54 و .55 *****73- امین، سید محسن، أعیان الشیعة بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403 ه\'. ق، ج 2، ص .35 *****74- ابن شهر اشوب، قم، المطبعة العلمیة، ج 4، ص .384 *****75- عیاشى، کتاب التفسیر، تصحیح و تعلیق: حاج سید هاشم رسولى محلاتى،، قم، المطبعة العلمیة، ج 1، ص 320 - مجلسى، همان کتاب، ص 7 - پیشواى نهم...، مؤسسه در راه حق، ص 41 - قزوینى، همان کتاب، ص .382 در مورد چگونگى شهادت حضرت جواد اقوال دیگرى نیز هست که به خاطر رعایت اختصار، از ذکر آنها خوددارى شد. جهت اطلاع بیشتر رجوع شود به: ابن شهر اشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 380 - مجلسى، بحار الأنوار، ج 50، ص 8 و 9 - فتّال نیشابورى، روضة الواعظین، ص .267 *****76- شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبة بصیرتى،، ص 326 - مجلسى، همان کتاب، ص 7 - محمد بن جریر بن رستم الطبرى،، دلائل الامامة، الطبعة الثالثة، قم، منشورات الرضى،، 1363 ه\'. ش، ص .208
قسمت دوم :::::::::::::::::::::
سانسور حقایق توسط دستگاه خلافت‏ ::::پیشتر، مقاصد و نوایاى مأمون را در مورد امام رضا(ع) و به طور کلى در مورد «امامت» شناختیم. بعد از رحلت امام رضا(ع) نیز، این مرد در جهت رسیدن به همان مقاصد، راه خود را ادامه مى‏دهد و از همان خطّ مشى پیروى مى‏کند و توطئه‏هاى خود را علیه حرکت تشیّع و موقعیّت اجتماعى آن که به طور کلّى حکومت عباسیان را تحت تأثیر قرار مى‏داد، تعقیب مى‏نماید/با نگاهى کنجکاوانه به سیر حوادثى که بین امام جواد(ع)، از یک سو، و هیأت حاکمه و در رأس آن، خلیفه عباسى، مأمون، و پس از مأمون، در مدتّى کوتاه برادرش معتصم، از سوى دیگر جریان یافته است، به میزان اصرار و حرص شدید حکومت در زدن ریشه «امامت» پى مى‏بریم. که گاهى از راه تهى جلوه دادن آن از محتواى علمى، که مهمترین عنصر و بزرگترین پایه و اساس امامت بود. و گاه از راه مخدوش جلوه دادن عصمت ائمّه(علیهم السّلام)، با تلاش در جهت بدآوازه کردن آنان و ملکوک ساختن کرامت و قداست آنان نزد مردم. براى رسیدن به این هدف خود وارد مى‏شدند/با ملاحظه متون تاریخى به نظر مى‏رسد که این تلاش‏ها و اقدامات، گوناگون و مداوم بوده است و شاید آنچه که تمام حقیقت را نشان بدهد به دست ما نرسیده است و شواهدى که در دسترس ما است فقط نشان دهنده گوشه‏اى کوچک و جزئى ناچیز از واقعیّت‏هائى است که گذشته است/براى تأیید این برداشت و تأکید این احتمال، در اینجا به گفته «محمد بن ریّان» اشاره مى‏کنیم: «مأمون براى نیرنگ زدن به ابو جعفر(ع) به هر مکر و حیله‏اى دست زد. و چون عاجز گشت و خواست دخترش را به نکاح او درآورد...»(63)این کلام محمد بن ریّان است ولى ما با مراجعه به متون تاریخى به بیش از دو یا سه کار که مأمون در مقابل امام جواد (علیه السّلام) انجام داد، برنمى‏خوریم. و این خود، نشان دهنده شدّت کنترل و مراقبتى مى‏باشد که مأمون - یعنى نظام حاکم- در مورد ارباب قلم و تاریخ نگاران معمول مى‏داشته و از اینکه تمامى حقائق را براى تاریخ و نسل‏هاى آینده گزارش کنند بازشان مى‏داشته است/به هر حال، اگر بخواهیم وقایع و حوادثى را که از موانع مراقبت و سانسور گذشته و به دست ما رسیده‏اند را خلاصه کنیم، تحت چند عنوان متعرّض آن وقایع مى‏شویم/
بغداد، زندان بزرگ‏:::مأمون، یعنى کسى که بالاى سر هر کسى یک خبر چین داشت(64)... و کنیزکان را براى جاسوسى به هر کس مى‏خواست هدیّه مى‏داد(65). و همین عمل را در مورد امام رضا (علیه السلام) نیز تجربه کرد و به زودى نقشه‏اش شکست خورد///چنانچه على الظاهر، بخشى از هدف او از اینکه دخترش را به همسرى امام رضا(ع) درآورد و سپس دختر دیگرش را به امام جواد(ع) داد، گماشتن جاسوس در داخل خانه ایشان بوده است.(66)این مأمون با این خصوصیّات، قطعاً از حرکت‏هاى شیعه بعد از امام رضا(ع) و ارتباطشان با امام جواد(ع) مطّلع گشته و از پاره‏اى یا تمام کرامات و فضائلى که از امام جواد(ع) سر زده و از اینکه على رغم خردسالى، به تمام مسائل دقیق و مشکل مطرح شده، پاسخ داده است، آگاهى یافته است و از آنجا که وجود امام(ع) -بخصوص با آن سنّ کم- در مقام امامى که مسؤولیّت‏هاى رهبرى را بر عهده دارد، فى حد نفسه و به خودى خود براى نظام حاکم و براى تمام فرقه‏هاى مختلف، در مؤثّرترین مسأله عقیدتى و مهمترین و حساسّترین موضوعات (یعنى رهبرى امّت) خطرناک مى‏باشد، بنابراین طبیعى است که مأمون در این موقعیّت حزم و احتیاط نموده، براى مقابله با هر رویداد ناگهانى محتملى، آمادگى لازم را فراهم نماید/به همین جهت است که ما معتقدیم: آوردن امام جواد(ع) از مدینه به بغداد به این منظور بوده است تا آن حضرت را در نزدیکى خود نگاه بدارد، تا به اهداف متعدّدى که به برخى از آنها اشاره خواهیم کرد برسد/به هر حال، على الظّاهر (چنانچه از قصّه باز ابلق معلوم مى‏شود) مأمون در سال 204 ه.ق به محض آمدن از خراسان امام جواد(ع) را به مدینه آورد/ولى به طورى که مى‏آید. ابن طیفور مى‏گوید: امام جواد(ع) در سال 215 ه.ق از مدینه به بغداد آمد و در تکریت بر همسرش، ام الفضل درآمد. مأمون در آن زمان به سفر رفته بود و نیز بر آن هستیم که بنابر تصریح متون تاریخى موجود، بعد از آنکه مأمون، آن حضرت را به بغداد آورد، تلاش نمود او را مجبور به اقامت در بغداد نماید و جریانات مهمّ و بسیارى در آنجا بین آن دو واقع گشته است، ولى اینکه آیا در اجبار امام (علیه السّلام) به اقامت در بغداد توفیق یافت یا نه، بر ما معلوم نیست/بلى، این مطلب را که امام مدّتى را در بغداد اقامت نموده، روایت محمد بن ارومه از حسین مکارى تأیید مى‏کند که مى‏گوید: «در بغداد بر ابو جعفر وارد شدم و او را در موقعیّتى که در آن قرار گرفته بود دیدم با خود گفتم: این مرد به وطن خود باز نمى‏گردد، در حالى که در اینچنین موقعیّت و وضعى از لحاظ خوراک و لذت و آسایش قرار دارد، که من مى‏شناسم/// /حسین مکارى مى‏گوید: امام سرش را پایین انداخت و پس از لختى سر بلند کرد و در حالى که رنگش پریده بود گفت: «اى حسین! نان جو و نمک نیمکوب در حرم رسول خدا(ص) نزد من محبوب‏تر از وضع فعلى من است»(67)/همچنین این سخن که: مأمون پیش از آنکه دخترش را در اختیار امام جواد (علیه السلام) بگذارد، هر حیله و نیرنگى را در مورد او بکار زد، ولى راه به جایى نبرد(68)، مؤیّد دیگرى است براى اینکه امام مدّتى در بغداد اقامت نموده است -آن سخن بزودى نقل مى‏گردد-/حقیقت هر چه باشد، اگر کوشش مأمون در نگهداشتن امام(ع) در بغداد، و نزدیکى خودش، به نتیجه رسیده باشد - اگر چه ما در متون تاریخى و روائى چیزى که این را ثابت کند نیافتیم- این براى مأمون و دستگاه حکومت او بسیار سودمند مى‏توانست باشد. براى اینکه به این ترتیب مأمون مى‏توانست امام(ع) را مستمرّاً تحت مراقبت داشته باشد و حرکات و مواضع او را پیوسته زیر نظر بگیرد و هرگاه زیان و خطرى را از ناحیه وى احساس کند، سریعاً تمام راه‏ها را بر او ببندد/همچنین با اجبار امام(ع) به اقامت دربغداد روابط آن حضرت با شیعیانش و روابط شیعیان با آن حضرت قطع یا دست کم بسیار اندک مى شد، زیرا طبیعى بود که زمانى که امام ع) در محیطى که جلال حکومت و ابّهت فرمانروایى بر آن سایه گسترده است، قرار گیرد بسیارى از مردم از برقرار کردن ارتباط به صورت طبیعى با آن حضرت، واهمه مى‏کنند، به ویژه که بسیارى از آنان نمى‏خواهند در مقابل دیدگان حکومت و عمّال حکومتى، خودشان را نشان بدهند و روابط خود را با ائمّه علیهم السّلام) آشکار نمایند/و نیز، چه بسا مأمون آرزو داشت که با تلاش‏ها و شیوه هایش، با فریب دادن یا تهدید امام(ع) درآینده او را جلب و جذب کرده داعى و مبلّغ خودش و دولتش بگرداند. این آرزویى بود که پیشتر در مورد امام رضا(ع) داشت و به رسیدن به آن مى‏اندیشید.(69)گذشته از تمام اینها، با اقامت امام جواد(ع) در بغداد، مأمون مى‏توانست با تظاهر به دوستى و تکریم و تعظیم آن حضرت، بسیارى از مردم را به حسن نیّتش درباره ائمّه علیهم السّلام متقاعد کند و تا حدّ زیادى خود را از خون امام رضا(ع) مبرّا جلوه بدهد/چنانچه مى‏توانست به این ترتیب، براى مردم ثابت کرده باشد که او هیچ منافات و تضادّى بین خطّ امام(ع) و راه خود، در مقابل سلطان و به عنوان حاکم، نمى‏بیند/همچنین، بسا مى‏توانست با این، که امام(ع) را در موقعیّتى قرار دهد که در لذّت و آسایش زندگى کند - چنانچه در سخن حسین مکارى که پیشتر نقل شد اشاره شده است- بر آرزوها و آرمان‏هاى آن حضرت و در پى آن، بر مواضع او و بالأخره بر تصوّرات و اندیشه هایش و به طور کلّى در روش زندگى او، به نحو بنیادى اثر بگذارد/آرى، تمام یا برخى از آنچه گفته شد، چه بسا مورد نظر مأمون بوده است... هر چند بطورى که خواهیم دید، در برآوردن هیچ یک از آرزوها و اهدافش، موفّق نشده و با شکست مواجه گردید/
بازِ ابلق(70)::::: متن تاریخى مى‏گوید: «چون مأمون، بعد از رحلت امام رضا (علیه السلام)، مورد طعن و اتّهام مردم قرار گرفت، خواست خود را از آن اتّهام تبرئه کند. پس زمانى که از خراسان به بغداد آمد به امام جواد (علیه السلام) نامه نوشت و تقاضا کرد آن حضرت (علیه السلام) با احترام و اکرام به بغداد بیاید. پس هنگامى که امام به بغداد آمد، اتّفاقاً! مأمون قبل از دیدار امام براى شکار بیرون رفت. در راه بازگشت به شهر...»(71)این رویداد، یک سال بعد از وفات امام رضا (ع) بوده است(72)، در ادامه متن (که از ابن شهر آشوب است) مى‏خوانیم: «در راه باز گشت به شهر، گذار او بر ابن الرّضا(73) «امام جواد علیه السلام» افتاد که در میان کودکان بود، تمامى کودکان از سر راه گریختند جز او. مأمون گفت او را نزد من بیاورید/پس به او گفت: چرا تو مانند کودکان دیگر فرار نکردى؟امام: نه گناهى داشتم تا از ترس آن بگریزم، و نه راه تنگ بود تا براى تو راه بگشایم. از هر جا مى‏خواهى عبور کن/مأمون: تو چه کسى باشى؟امام: من محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب (علیهم السلام) هستم. مأمون: از علوم چه مى‏دانى؟امام: اخبار آسمان‏ها را از من بپرس/مأمون در این هنگام، در حالى که یک بازِ ابلق «سفید و سیاه» براى شکار در دست داشت از امام جدا شد و رفت. چون از امام دور شد، باز، به جنبش افتاد، مأمون به این سوى و آن سوى نگریست، شکارى ندید، ولى باز همچنان در صدد درآمدن از دست او بود، پس مأمون آن را رها ساخت. باز به طرف آسمان پرید تا آنکه ساعتى از دیدگان پنهان شد و سپس در حالى که مارى شکار کرده بود بازگشت، مأمون آن مار را در جعبه مخصوص قرار داد، و رو به اطرافیانش گفت: امروز مرگ این کودک به دست من فرا رسیده است.(74) سپس باز گشت و ابن الرّضا (علیه السلام) را در میان کودکان دید، به او گفت: از اخبار آسمان‏ها چه مى‏دانى؟امام فرمود: بلى اى امیرالمؤمنین، حدیث کرد مرا پدرم از پدرانش از پیغمبر (صلّى الله علیه و آله) و او از جبرئیل و جبرئیل از خداى جهانیان، که بین آسمان و فضا، دریائى است خروشان با امواج متلاطم، در آن دریا مارهایى هست که شکمشان سبز رنگ و پشتشان، خالدار است. پادشاهان با بازهاى ابلق آنها را شکار مى‏کنند و علما را بدان مى‏آزمایند///مأمون گفت: «راست گفتى تو و پدرت و جدّت و خدایت راست گفتند. پس او را بر مرکب سوار کرد و با خود برد، سپس ام الفضل را بدو تزویج کرد» در جاى دیگر قسمت آخر ماجرا بدین صورت آمده است: «... با آن مارها فرزندان خانواده محمد مصطفى (صلّى الله علیه و آله) آزمایش مى‏شوند. پس مأمون شگفت زده شد و لختى دراز در او نگریست و تصمیم گرفت دخترش ام‏الفضل را به او تزویج کند»(75). با عبارات دیگرى نیز این نقل آمده است

ادامه زندگی نامه امام جواد (ع) نقد و بررسى این رویداد:::در اینجا به امورى چند اشاره مى‏کنیم:الف: بنابر آنچه از ماجرا برمى‏آید، هنگامى که مأمون از امام پرسید: «تو چه کسى باشى؟» تجاهل کرده و خود را به نادانى زده نه اینکه واقعاً امام را نمى‏شناخته است، زیرا امام جواد (علیه السّلام) دو سال جلوتر یعنى در سال 202 ه\' .ق، براى دیدن پدر به خراسان رفته بود/در تاریخ بیهق گفته است: «او از کناره دریا، از راه طبس راه سپرد، زیرا در آن موقع راه «قومس»(76) مورد استفاده نبود و بعدها معبر گشت، پس از ناحیه بیهق آمده، در قریه «ششتمد»(77) توقّف نمود و از آنجا به دیدار پدرش على بن موسى الرضا (علیه السّلام) رفت. به سال 202 ه\' .ق»(78)/بعید است که در آن موقع مأمون آن حضرت را ندیده باشد در حالى که پدرش ولى عهد او بود و دخترش را براى خود آن جناب عقد یا نامزد کرده بود/ب: در این روایت، که در آن آمده است: کودکان بازى مى‏کردند و او با آنها ایستاده بود تا اینکه مأمون بر آنان گذشت... اشاره شده بود که امام جواد (علیه الصلاْ و السّلام) در آن هنگام با کودکان بازى مى‏کرده است. و پذیرفتن چنین مطلبى ممکن نیست زیرا بازى کردن در شأن امام نبوده است و بعضى، در نقد این روایت استناد کرده‏اند به اینکه امام تا زمانى که مأمون از او بخواهد به بغداد بیاید، در مدینه بوده است.(79) (بنابراین نمى‏تواند این ماجرا صحیح باشد)/در مورد اوّل باید گفت: اینکه امام در جایى که چند کودک هم در آنجا بوده ایستاده باشد به معناى این نیست که او با آن کودکان بازى مى‏کرده است، وگرنه روایت به بازى کردن او تصریح مى‏کرد و به این جمله که: با کودکان بود، بسنده نمى‏کرد. حتّى این که امام عمداً با کودکان و در جمع آنان باشد هم در متن روایت نیست. پس شاید امام مقابل منزل خود ایستاده بوده و اتفاقاً کودکان هم در آنجا بوده‏اند/بلکه بعید نیست که امام در میان آنان رفته تا مناسب با استعداد و فهم کودکانه‏شان آنان را تعلیم و ارشاد کند و مفاهیم انسانى را بدانان بیاموزد. ما در زندگى خود نیز نمونه‏هاى بسیارى از آموزش کودکان را مى‏بینیم، که با افق استعداد و فهم آنان مناسب است/به هر حال، یقیناً، بودن امام با کودکان، براى بازى کردن نبوده است. روایت على بن حسان واسطى که چند وسیله مخصوص سرگرمى کودکان را از مدینه با خود به بغداد برده بود تا به امام اهدأ کند، شاهد بر این مطلب است. او مى‏گوید:«بر او وارد شدم و سلام کردم، با چهره‏اى حاکى از ناخوشایندى جواب سلام داد و دستور نشستن نداد. به او نزدیک شدم و آن وسائل را بیرون آورده پیش رویش نهادم پس نگاهى خشم آلود به من کرد و آنها را به این سو و آن سو پرتاب کرد، سپس گفت: «خداوند مرا براى اینها نیافریده است، مرا چه به بازى کردن؟!»پس از او طلب بخشودگى کردم، و او از من درگذشت، و از محضرش بیرون شدم(80)همچنین، امام صادق (علیه السلام) در پاسخ صفوان جمّال که درباره صاحب امر ولایت و امامت سؤال نموده بود، فرمود: «صاحب و متولّى این امر به لهو و لعب نمى‏پردازد»(81)/در مورد آن سخنى که در نقد روایت، برخى استناد کرده بودند به اینکه امام (علیه السّلام) در مدینه بود که مأمون او را به بغداد دعوت کرد، باید گفت: اینکه مأمون آن حضرت را به بغداد فرا خواند به این معنى نیست که در روز اوّل ورود امام به بغداد، آن حضرت را دیدار کرده است بلکه بسیار مى‏شد که خلیفه کسانى را به بغداد فرا مى‏خواند و بعد از گذشت چندین شب و روز و بسا چند ماه و حتى چند سال، فرصت ملاقات با خلیفه دست نمى‏داد(82). علاوه بر این، در متنى که آورده شد تصریح شده است که قبل از آنکه مأمون امام را دیدار کند، براى شکار از شهر خارج شده بوده است/مؤیّد سخن ما، این است که بدانیم که یکى از اهداف مهمّ مأمون از آوردن امام جواد (علیه السلام) به مدینه این بوده است که امام در نزدیکى او باشد تا بتواند به وسیله جواسیس و مأموران مراقبت(83)، تمامى حرکات و روابط امام (علیه السلام) را که براى مأمون حساسیّت برانگیز است، تحت اشراف و نظر داشته باشد. روشى که پیشتر، مأمون در قبال امام رضا (علیه السلام) اتّخاذ کرد، مؤیّد داشتن این هدف مى‏باشد/مگر نه اینکه این مأمون، همان مرد عجیبى است که به مراقبت و نظارت بر تمامى حرکات دشمنانش و هر کسى که احتمال دشمنى‏اش در آینده مى‏رفت، اهتمامى ویژه داشت و پیش از این پاره‏اى از شواهد آن را آوردیم/ج: با بررسى این رویداد مى‏بینیم این واقعه چه در مورد موضع امام جواد (علیه السلام) و چه در مورد موضع خلیفه، مأمون، متضمّن اشارات مهمّ متعدد مى‏باشد. ما از آن جمله، به اشاره به چند موضوع بسنده مى‏کنیم:خلیفه، که از اولین و ساده‏ترین ویژگى‏هایش این بود که همواره ابّهت و جلال فرمانروایى خود را حفظ کند، نمى‏بایست براى یک امر عادّى، پیش پا افتاده و ناچیز، آن هم با آن سرعت، از شکار باز گردد، به خصوص که این کودک با همسالان خود (که در نقل مذکور به آنها اشاره شده) و در جمع آنان بود (و نمى‏توانست مسأله آفرین باشد)!/بلکه باید مسأله‏اى بزرگ و موضوع مهمّى که با پایه‏هاى حکومت و سرنوشت رژیم او تماس نزدیک دارد، او را به بازگشت از مقصد، به این صورت بى سابقه و هیجانى و با رفتارى همچون رفتار کسى که چشم بندى و جادو شده!! و براى امتحان کردن کودکى که با همسالان خود محشور است!!، واداشته باشد/این ماجرا اگر نشانه چیزى باشد، نشانه این است که در حقیقت مأمون در پى این بوده است که ادّعاى ائمّه اهل بیت علیهم السّلام را در مورد عصمت، و علم خاصّى که آن را از طریق پدرانشان، از رسول‏الله (صلّى الله علیه و آله وسلم)، از خداى سبحان آموخته‏اند، باطل و ناصحیح جلوه بدهد/او با اینکه پیش از این، چنین تلاشى را در برابر امام رضا (علیه السلام) به عمل آورده، تجربه کرده بود و شکست خورده بود، ولى این بار، شاید با دیدن خردسالى امام جواد (علیه السلام)، بسیار بعید مى‏دانست که آن حضرت - در آن سنین- توانسته باشد علوم و معارفى را که در مقام محاجّه و مناظره لازم است و موجب ظفر و غلبه بر خصم مى‏شود، کسب نموده باشد/در اینجا یک سؤال به ذهن مى‏رسد و آن اینکه اگر این کودک خردسال نتواند به پرسشى در مورد یک موضوع غیبى - به تمام معنى کلمه - پاسخ کافى و شافى بدهد، مأمون چه عکس العملى از خود نشان مى‏دهد؟آیا همانطور که در نقل گذشته آمد که گفت: «امروز مرگ این کودک به دست من فرا رسیده است»، او را مى‏کشد، تا در تمام سرزمین‏هاى اسلامى بین همه مردم منتشر گردد که علّت قتل این کودک این بوده است که جرأت یافته، مدّعى علم به چیزى شده است که از جواب صحیح به آن عاجز بوده است، و به این ترتیب وجود چنین علمى را در او و در فرزندانش پس از او و حتى در پدرانش قبل از او، باطل و غیر واقعى نشان بدهد. چرا که هدف اول و آخر او این است که وجود چنین علمى را در آنان تکذیب و انکار نماید، همچنانکه در سخنى که خطاب به امام گفت: «راست گفتى، پدر، جدّ و خدایت راست گفتند» تلویحاً به اینکه امام حقیقتاً داراى علم خاصّى است که براى خود مدّعى است، و آن را از پدرش از جدّش از خدا آموخته است، اقرار و اعتراف نمود/یا اینکه او را به قتل نمى‏رساند و آن کلام که گفته بود: «امروز مرگ این کودک به دست من فرا رسیده است» به طورى ناگهانى بر زبان او رانده شده، و منعکس کننده موضع سیاسى حساب شده و مناسب با آن مرد نیرنگ باز زیرک نیست و تصمیم نهائى او در مورد آن حضرت نمى‏باشد؟بلکه او را به همان حال تهى از مفهوم امامت و ویژگى‏هاى آن نگه مى‏دارد تا در هر شرایط و احوالى، چون سندى قوى و حجّتى قاطع باشد در برابر هر کسى که بخواهد براى او مدّعى امامت شود. و به این ترتیب کارش پایان پذیرد. و به صورت طبیعى و بدون هیچ زحمت و مشقّتى، پیروان و دوستدارانش پراکنده گردند و جمعیّتشان نابود شود؟شاید شخص هوشمند و آگاه به نیرنگ‏ها و حیله‏هاى مأمون، بداند مأمون کدام راه را انتخاب خواهد کرد/در این احوال مى‏بینیم امام (علیه السلام) در مناسبت‏هاى بسیارى اظهار مى‏داشت که داراى علم امامت است، علمى که از پدرانش علیهم السّلام فرا گرفته و آنان از رسول الله (صلّى الله علیه و آله) و او از جبرئیل (علیه السّلام) و او از خداى سبحان، فرا گرفته‏اند. از این رو اخبار غیبى بسیار مى‏گفت و بالأخره، شک نیست در اینکه بعد از آنچه که در اولین دیدار با امام جواد (علیه السلام)، در داستان شکار باز، بین مأمون و آن حضرت واقع گشت، و مأمون از پاسخ چون صاعقه‏اى که آن حضرت داد، در هم شکست، اهمیّت موقعیّت در برابرش مجّسم شد و از شدّت هراس و بزرگى کار، یکّه خورد و دانست که ناچار است با کوشش بیشتر و مکر و حیله‏اى شدیدتر، با این مسأله روبرو شود، تا از آینده و سرنوشت حکومت خود و پدر زادگان عباسى خود مطمئن شود/
تجربه تلخ‏::::::پیشتر دانستیم که مأمون به گردآوردن عالمان و متکلّمان از فرقه‏ها و مسلک‏هاى مختلف، اهتمام مى‏ورزید، تا با امام رضا (علیه السّلام) مناظره کنند. به این امید که یکى از آنان، هر چند در یک مسأله، آن حضرت را محکوم و مقطوع الحجّْ بکند. و این مناظرات بسیار شد، و مجالس علنى فزونى یافت... ولى سود برنده واقعى از این مناظرات امام (علیه السلام) بود و نه مأمون. تا اینکه مأمون، خود، در اواخر کار متوجه شد و در زمانى که پشیمانى سودى نداشت و کار از کار گذشته بود، پشیمان گشت و در مورد امام رضا (علیه السّلام) به جنایت زشت خود که معروف و معلوم همگان است، دست بیالود/و اینک چرا بار دیگر با امام جواد (علیه السّلام) آن روش و شیوه را تجربه نکند؟ به خصوص که او کودکى نابالغ است و روش‏هاى کلام و جدل را نیکو نمى‏داند و اگر در قضیّه شکار باز، با الهام خدا توانست به سؤال مأمون جواب بگوید، شاید تیرى به تاریکى بوده و به هدف اصابت کرده و شاید این الهام تکرار نشود، و شاید و شاید///و فقط یک تجربه، اگر با تدبیر و دقّت و توجّه، طرح و اجرا شده، موفّق گردد، چه بسا به این موضوع خاتمه بخشد و پایانى براى تمامى مشکلات باشد و براى همیشه منبع و مصدر تمامى سختى‏ها و خطرات را از میان بردارد/اگر آن یک تجربه، این نتیجه بسیار بزرگ را در پى نداشته باشد، مسلّماً بخش مهمّى از آن را تأمین مى‏کند/و مأمون، با همه زیرگى و هوشیاریش و با بهره جستن از تمامى امکانات معنوى و سیاسى اش به این تجربه دست زد و با توجّه و دقّتى بسیار آن را به اجرا گذاشت/ولى آیا توانست در این میدان، حدّاقلّ موفقیّت را به دست آورد؟ در صفحات آینده روشن خواهد شد/ اجرای یک دسیسه با انجام ازدواج :بنا بر تصریح منابع تاریخى، زمانى که مأمون براى امام رضا (علیه السلام) پیمان ولایت عهدى آن حضرت را منعقد ساخت، دخترش امّ الفضل را به همسرى امام جواد (علیه السلام) درآورد(84)، یا حدّاقل او را براى امام جواد (علیه السلام) نامزد کرد.(85)و هدف او این بود که با این اقدام بر مقاصد خود از بیعت گرفتن براى پدر امام جواد، امام رضا (علیهما السلام) سر پوش بگذارد و نیز اهداف دیگرى داشت که در جاى دیگرى به بخشى از آن اهداف اشاره نموده‏ایم.(86)ولى مى‏بینیم بعد از شهادت پدرش، در حالى که او بیش از هشت سال نداشت و مأمون او را از مدینه به بغداد آورد، به آسانى، مأمون این خواسته عباسیان را که از او خواسته بودند قبل از آنکه امام جواد (علیه السّلام) را با مسائل مشکلى که یحیى بن اکثم براى آن حضرت مطرح مى‏کند آزمایش کند، همسر او (امّ الفضل) را در اختیار او نگذارد. بلکه بنا بر متونى که در دست ما است، خود مأمون به عباسیان پیشنهاد کرد تا امام جواد (علیه السّلام) را آزمایش کنند. و از بعضى نصوص تاریخى استفاده مى‏شود که اگر خود مأمون مسأله امتحان امام (علیه السلام) را نزد عبّاسیان مطرح نمى‏کرد و آنان را تحریک نمى‏کرد، خود آنها جرأت اینکه چنین پیشنهادى بکنند و از او بخواهند امام (علیه السلام) را نخست بیازماید را، نداشتند/پیش از آنکه به تحلیل و بررسى این امتحان، که در نوع خود حادثه‏اى بى نظیر است بپردازیم، مناسب مى‏بینیم اوّل خلاصه‏اى از آن ماجرا یا دست کم قسمت‏هایى از آن را نقل کنیم: متن تاریخى مى‏گوید: زمانى که مأمون خواست دخترش امّ الفضل را به زوجیّت ابو جعفر (علیه السّلام) درآورد، عباسیان به او گفتند:آیا دختر و نوردیده ات را به کودکى مى‏دهى که تفقّه و علم به دین خدا پیدا نکرده و حلال و حرام دین و واجب و مستحب آن را نمى‏شناسد؟ - در آن زمان امام جواد (علیه السّلام) نُه سال داشته است- چه مى‏شود اگر صبر کنى تا ادب بیاموزد و قرآن بخواند و حلال و حرام را بشناسد؟!/مأمون گفت: او فقیه‏تر از شما است و به خدا و رسول او و سنّت و احکام دین داناتر است. و قرآن خوان‏تر از شما و داناتر به آیات محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن، خاص و عام و تنزیل و تأویل قرآن مى‏باشد. پس از او پرسش کنید، اگر همانطورى که شما مى‏گوئید بود، سخن شما را مى‏پذیرم/در نقل دیگرى آمده است که مأمون با آنان گفت: «واى بر شما! من از شما بهتر این جوان را مى‏شناسم... تا آنجا که گفت: اگر خواستید او را آزمایش کنید تا آنچه من درباره او گفتم برایتان روشن شود»/در متن دیگرى آمده است که پس از آنکه عباسیان به مأمون گفتند او کودک و خردسال است، به آنان گفت: «گویا شما در سخن من تردید دارید. اگر خواستید او را بیازمایید یا کسى را براى آزمایش او بیاورید، آنگاه سرزنش کنید یا پوزش بطلبید»/گفتند: آیا ما را در این مورد آزاد مى‏گذارى؟گفت: آرى‏گفتند: پس پیش روى تو کسى، از امورى از مسائل شریعت از او مى‏پرسد، اگر از عهده جواب صحیح برآمد، درباره کار او اعتراضى نخواهیم داشت و براى خاص و عام، استوارى رأى امیرالمؤمنین آشکار مى‏گردد. و اگر از عهده بر نیامد سخن ما مقدّم، و امیرالمؤمنین عذرى نخواهد داشت/مأمون به آنان گفت: با شما، هر وقت خواستید چنین کنید/سپس روایات تاریخى، تطمیع یحیى بن اکثم با تحفه‏ها و هدایا، توسط عبّاسیان را براى اینکه با یک مسأله فقهى که ابو جعفر (علیه السّلام) جواب آن را نداند، به او نارو و نیرنگ بزند. یاد مى‏کند و آنگاه، پرسش او را از امام در حضور خواصّ دولتى و بزرگان و امیران و درباریان و فرماندهان نقل مى‏کند/سپس، جواب آن حضرت (علیه الصلاْ و السلام) را که جواب دقیق و همه جانبه‏اى بود که هیچ کس، حتى خود پرسش کننده انتظار شنیدن چنین جوابى را نداشت، و به طورى بود که یحیى بن اکثم از خود بى خود شد، درمانده گشت و در کار خود حیران ماند، نقل کرده است/در روایتى که در «احتجاج» و جز آن نقل گردیده، آمده است: «ابو جعفر (علیه السّلام) که نُه سال و چند ماه داشت به مجلس درآمد و بین دو بالشى که قبلاً گذاشته شده بود نشست و یحیى بن اکثم پیش روى آن حضرت نشست و افراد دیگرى هر کدام در جاى خود قرار گرفتند و مأمون نیز روى تشکى کنار تشک امام (علیه السّلام) نشسته بود/یحیى بن اکثم رو به مأمون گفت: اى امیرالمؤمنین، آیا اجازه مى‏دهى از ابى جعفر مسأله‏اى بپرسم؟مأمون گفت: از خود او اجازه بطلب/پس یحیى رو به امام (علیه السّلام) کرده گفت: فدایت گردم، آیا اجازه مى‏دهى مسأله‏اى سؤال کنم؟ابو جعفر (علیه السّلام) فرمود: اگر مى‏خواهى بپرس/سپس یحیى گفت: فدایت شوم، چه مى‏گویى در مورد شخصى که در حال احرام شکارى را بکشد؟ابو جعفر (علیه السّلام) فرمود: آیا در حِلّ (خارج از محدوده حرم) کشته است یا در حرم؟ عالم به حکم حرمت صید در حال احرام بوده یا جاهل؟ عمداً کشته یا به خطا؟ شخص مُحرم آزاد بوده یا برده؟ صغیر بوده یا کبیر؟ براى اوّلین بار چنین کارى کرده یا براى چندمین بار؟ شکار او از پرندگان بوده یا غیر پرنده؟ از حیوانات کوچک بوده یا بزرگ؟ باز هم از انجام چنین کارى ابا ندارد یا از کرده خود پشیمان است؟ در شب شکار کرده یا در روز؟ در احرام عمره بوده یا احرام حجّ؟!/یحیى بن اکثم متحیّر شد و آثار ناتوانى و زبونى در جهره‏اش آشکار گردید و زبانش به لکنت افتاد به طورى که حاضران در مجلس ناتوانى او را در مقابل آن حضرت فهمیدند/مأمون گفت: خداى را بر این نعمت سپاسگزارم که آنچه من اندیشیده بودم همان شد. سپس به بستگان و افراد خاندان خود نظر انداخت و گفت: آیا اکنون آنچه را که نمى‏پذیرفتید دانستید؟سپس رو به ابو جعفر (ع) کرده گفت: اى ابو جعفر، آیا براى خود خواستگارى مى‏کنى؟ بعد از آن، روایت خواستگارى امام و تزویج مأمون دخترش را به آن حضرت متذکّر مى‏شود تا آنجا که مى‏گوید: چون (مجلس تمام شد و) مردم پراکنده گشتند و جز نزدیکان کسى در مجلس نماند، مأمون رو به امام جواد (ع) کرد و گفت: قربانت گردم خوبست احکام هر یک از فروضى را که در مورد کشتن صید در حال احرام تفصیل دادید بیان کنید تا استفاده کنیم/ابو جعفر (علیه السّلام) فرمود: بلى، اگر شخص محرم در حِلّ (خارج حرم) شکارى بکشد و شکار از پرندگان بزرگ باشد کفّاره‏اش یک گوسفند است و اگر در حرم بکشد کفّاره‏اش دو برابر است. و اگر جوجه پرنده‏اى را در حِلّ بکشد کفّاره‏اش یک برّه است که تازه از شیر گرفته شده است و اگر در حرم آن را بکشد هم برّه و هم قیمت آن جوجه را باید بدهد و اگر شکار از حیوانات وحشى باشد، چنانچه گورخر باشد کفاره‏اش یک گاو است و اگر شترمرغ باشد کفّاره‏اش یک شتر است و اگر آهو باشد یک گوسفند است و اگر هر یک از اینها را در حرم بکشد کفاره‏اش دو برابر مى‏شود بدان قربانى که به کعبه برسد/و اگر شخص محرم کارى بکند که قربانى بر او واجب شود، اگر در احرام حجّ باشد قربانى را در منى ذبح کند و اگر در احرام عمره باشد آن را در مکّه قربانى کند. و کفّاره شکار براى عالم و جاهل به حکم یکسان است و در صورت عمد (علاوه بر کفّاره) گناه نیز کرده ولى در صورت خطا گناه از او برداشته شده. کفّاره شخص آزاد بر عهده خود او است و کفّاره بنده برگردن صاحب او است و بر صغیر کفّاره نیست ولى بر کبیر واجب است. و عذاب آخرت از کسى که از کرده‏اش پشیمان است برداشته مى‏شود ولى آنکه پشیمان نیست کیفر خواهد شد/مأمون گفت: احسنت اى ابا جعفر، خدا به تو نیکى کند. حال خوب است شما نیز از یحیى بن اکثم سؤالى بکنى همانطور که او از شما پرسید. پس ابو جعفر (ع) به یحیى فرمود: بپرسم؟یحیى گفت: اختیار با شما فدایت شوم اگر توانستم پاسخ مى‏گویم وگرنه از شما بهره‏مند مى‏شوم/پس ابو جعفر (ع) فرمود: به من بگو در مورد مردى که در بامداد به زنى نگاه مى‏کند و آن نگاه حرام است و چون روز بالا مى‏آید بر او حلال شود، و چون ظهر شود باز بر او حرام مى‏شود و چون وقت عصر مى‏رسد بر او حلال مى‏گردد و چون آفتاب غروب کند بر او حرام شود و چون وقت عشأ شود بر او حلال شود و چون شب به نیم رسد بر او حرام شود و به هنگام طلوع فجر بر وى حلال گردد؟ این چگونه زنى است و با چه چیز حلال و حرام مى‏شود؟یحیى بدو گفت: نه به خدا قسم، من به پاسخ این پرسش راه نمى‏برم و جهت حرام و حلال شدن آن زن را نمى‏دانم اگر صلاح بدانید با جواب آن ما را بهره‏مند سازید/پس ابو جعفر (ع)، فرمود: این زنى است که کنیز مردى بوده و بامداد، مرد بیگانه دیگرى به او نگاه کرد و آن نگاه حرام بود و چون روز بالا آمد او را از آقایش خرید و بر او حلال شد و چون ظهر شد او را آزاد کرد، پس بر او حرام گردید و چون عصر شد او را به نکاح خود درآورد و بر او حلال شد و به هنگام مغرب او را ظهار کرد(87) و بر او حرام شد و موقع عشأ کفّاره ظهار داد و بر او حلال شد و چون نیمه شب شد او را یک طلاق داد و بر او حرام شد و به هنگام طلوع فجر رجوع کرد و زن بر او حلال گشت. مأمون گفت: «واى بر شما آیا نمى‏دانید که این اهل بیت از این خلق نیستند؟آیا ندانسته‏اید که رسول الله (ص) دعوت خود را با فراخواندن امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع) که در آن هنگام ده ساله بود، آغاز کرد و اسلام او را پذیرفت و بدان براى او حکم نمود و کس دیگرى را در آن سنّ دعوت نفرمود؟. و با حسن و حسین (علیهما السّلام) در زمانى که کودک بودند و کمتر از شش سال سن داشتند بیعت کرد و با هیچ کودکى غیر آن دو بیعت نکرد؟آیا ویژگى و فضیلت این قوم را نمى‏دانید؟ و نمى‏دانید که این دودمان، دودمانى است که بعضى از ایشان از بعض دیگر است (همه یک نور هستند) و درباره آخرین ایشان همان جارى است که درباره نخستین ایشان جارى است؟ گفت: راست گفتى اى امیرالمؤمنین/و در پایان آورده است که (بعد از جواب امام علیه السّلام) مأمون رو به افراد خاندان خود که از تزویج دخترش به امام اظهار ناخشنودى کرده بودند، کرد و گفت: آیا در میان شما کسى هست که همچون این جواب، سخنى و جوابى بگوید؟! گفتند نه به خدا قسم، نه ما و نه قاضى، احدى سخنى ندارد اى امیرالمؤمنین تو به او از ما داناتر بودى. روایت مى‏گوید: مأمون دختر خود را در همان مجلس به امام(ع) تزویر کرد.(88) امّا انتقال او به امام (ع)، در سال 215 ه.ق، در «تکریت» صورت گرفته است. ابوالفضل احمد بن ابى طاهر کاتب گفته است:«روز پنجشنبه، شش روز به آخر ماه محرّم سال 215که روز بیست و چهارم آذار بود،(89) امیرالمؤمنین به هنگام ظهر از «شماسیه» به «بردان» رفت و سپس به سوى تکریت حرکت کرد. در همان سال، ماه صفر، شب جمعه‏اى، محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین ابن على بن ابى طالب، از مدینه وارد بغداد گشت/پس از بغداد خارج شد تا اینکه در تکریت امیرالمؤمنین را دیدار کرد. پس امیرالمؤمنین به او هدیه داد و دستور داد دخترش که همسر او بود بر او وارد شود، پس در خانه احمد بن یوسف که در کنار رود دجله بود، همسرش براى او آورده شد و او در آن خانه اقامت داشت تا اینکه در ایّام حج با اهل و عیال به مکّه رفت، سپس به منزل خود در مدینه رفته در آن اقامت گزید...»(90)
شکل، و محتواى سیاسى این رویداد:::مأمون مقام ائمّه (صلوات الله وسلامه علیهم اجمعین) و منزلت ایشان را مى‏شناخت و مى‏دانست که حق با آنان است و نه با دیگران، آگاه بود از اینکه آن حضرات امامان هدایت و رشته محکم الهى و حجّت خدا بر مردم دنیا هستند و مى‏دانست که این همه اوصاف به تصریح پیامبر گرامى(ص)، تأیید قرآن کریم ثابت گردیده است/و نیز مى‏دانست که ایشان، داناترین، پارساترین، خداپرست‏ترین، کامل‏ترین و با فضیلت‏ترین مردم روى زمین مى‏باشند/با این حال، او براى خاموش کردن نور حق و نابود ساختن آثار و نشانه‏هاى آن از هر راه و وسیله‏اى، کوشش مى‏کند/و اکنون که مى‏بیند امام از اهل بیت (علیه السّلام)، خردسال است و احتمال مى‏دهد که نتوانسته باشد از پدرش، که جز مدّتى ناچیز با او زندگى نکرد، علم و معرفت فرا گرفته باشد. یا اینکه دست کم، گمان مى‏کند که او در سطحى نباشد که بتواند مسائل دقیق و مشکل علمى را بفهمد///بنابراین، مى‏بایست به تجربه‏اى کوچک در این زمینه دست بزند. و چنین هم شد. چرا که مى‏بینیم خود او از عباسیان مى‏خواهد که ابو جعفر (علیه السّلام) را بیازمایند و در عین حال، خود را مطمئن به توانائى آن حضرت (علیه السّلام) به جواب دادن به سؤالات آنان، على رغم خردسالیش، نشان مى‏دهد/مأمون، با این تظاهر به اطمینان، علاوه بر اینکه عبّاسیان را تحریک مى‏کرد و بر پافشارى آنان در مورد ساقط نمودن امام (علیه السّلام) و کوبیدن شخصیّت او، مى‏افزود، خود را نیز از مسؤولیّت مستقیم چنین رویدادى با هر نتیجه و پى آمدى، بر کنار ساخته و در صورتى که نتیجه این آزمون ناخوشایند او باشد، فرصت و بهانه به دست مى‏آورد تا به خط مشى خود که محاصره امام (علیه السّلام) با مأموران مراقبت، و کنترل حرکات و سکنات او ادامه دهد، تا اینکه براى وارد آوردن ضربه آخر، که تصفیه فیزیکى امام (علیه السّلام) بود، فرصت مناسب به دست آورد، و در شرائط مقتضى، آن را به اجرأ آورد/گذشته از تمام اینها، مأمون با اتّخاذ این شیوه، فرصت را براى استفاده از روش‏هاى دیگر، به منظور کوبیدن و ساقط کردن شخصیّت امام (علیه السّلام)، محفوظ نگاه مى‏داشت، به زودى به آن روش‏هاى دیگر اشاره مى‏شود ان شأ الله/مأمون، کسى است که به آن همه نیرنگ و توطئه، در مقابل امام رضا (علیه السّلام) دست زد تا اینکه بالأخره به شیوه‏اى که کمترین وصف آن این است که بگوئیم روش ترسویان و ناتوانان، دست یازید و ناجوانمردانه امام را به شهادت رسانید، این مأمونى که اکنون در مورد امام جواد (علیه السّلام) طرح و نقشه مى‏ریزد، همان مأمون است. بلکه حالا در تعقیب خطّ مشى مزوّرانه خود با هدف پایان دادن به «امامت» و «امام» که همچنان آن را خطر جدّى که هستى و آینده حکومت خود و پدرزادگان عباسى‏اش را تهدید مى‏کرد مى‏دید، مصرتر شده بیشتر پافشارى مى‏کند/و ما در متون موجود، شاهدى بر اینکه مأمون، یک شبه عوض شده، تقوا پیشه و معتقد به امامت ائمّه (علیهم السّلام) و مصمّم به اظهار و اشاعه علوم و معارف آنان که خداوند متعال ایشان را بدان اختصاص داده است، شده باشد، نمى‏یابیم/امّا در مورد اقدام مأمون به تزویج دخترش ام الفضل براى امام جواد (علیه السّلام)(91)، و تظاهر به دوستى و احترام آن حضرت، این رفتار بیش از آن چیزى نیست که پیش از او، در مورد پدرش امام رضا (علیه السلام) انجام داده بود و دخترش را به همسرى آن حضرت درآورده و به اظهار احترام و تعظیم او مى‏پرداخت تا آنجا که براى ولایت عهدهى او بیعت گرفت، همانطور که آن اقدامات و اعمال قطعاً و یقیناً از روى زیرکى و تزویر و سؤ نیّت بوده است، در این مورد نیز باید همینطور باشد، به خصوص که دلائل و توجیهات براى ادامه آن مکر و فریب‏ها همچنان وجود دارد. یکى از قرائن و شواهد اینکه ماجراى آزمودن امام (علیه السلام)، از نقشه‏ها و نیرنگ‏هاى مأمون بوده است - و «مکربد، جز در مکّار کارگر نمى‏افتد» همانطور که در عمل چنین شد- این است که خود او نیز به یحیى بن اکثم گفت: نزد ابو جعفر، محمد بن الرّضا (علیهما السلام) مسأله‏اى عنوان کن که در آن محکوم و ساکتش کنى... پس یحیى گفت: اى ابو جعفر، چه مى‏گویى درباره مردى که با زنى زنا کرده، آیا مى‏تواند با او ازدواج کند؟امام (علیه السلام) فرمود: او را رها مى‏کند تا استبرأ شود(92)... تا اینکه روایت مى‏گوید: پس یحیى از سخن بازماند(93)///این به این معنى است که خود مأمون در صدد بوده است تا امام (علیه السّلام)، اگر چه در یک مسأله درمانده و محکوم شود، چنانچه پیشتر - چنانچه توضیح دادیم- در مورد پدرش امام رضا (علیه السلام) نیز مأمون چنین مقصدى داشت/در هر صورت. پیش بینى‏ها، چه پیش بینى مأمون و یا پیش بینى پدرزادگان عباسى‏اش، در این جهت بود که معتقد بودند، یا لااقلّ احتمال مى‏دادند که کودکى در این سنین - هر چند در قضیّه شکار باز، به حقیقت لب گشود، و شاید آن یکى مورد تیرى به تاریکى بوده یا اینکه همانطور که در همان جواب بدان اشاره کرد در آن مورد از پدرانش خبرى به او رسیده بوده است - نمى‏تواند به مسائل پیچیده و مشکل جواب بدهد. زیرا- به نظر آنان- بعید بود که آن حضرت (علیه السلام) در مدّت ناچیزى که در کنار پدرش زندگى کرد علوم و معارف کافى کسب کرده باشد، چون از یک طرف آن مدّت بسیار ناچیز بوده و از طرف دیگر بنا بر عادت، و طبق معمول کودکى چون او، قادر به فرا گرفتن همه علوم و معارف نبود/بنابراین این، چرا فرصت به دست آمده را براى وارد ساختن ضربه شکننده و تعیین کننده و نهائى غنیمت نشمارند؟زمانى که یحیى بن اکثم پاره‏اى از مسائل مشکل و پیچیده‏اش را در حضور بزرگان و فرماندهان و درباریان و دیگران، براى این امام خردسال مطرح سازد و او از جواب و حلّ مسائل عاجز گردد، به زودى براى همه مردم آشکار مى‏شود که امام شیعه و رهبر آنان، کودک خردسالى است که درک ندارد و چیزى نمى‏داند، و آنچه شیعیان درباره امامان خود ادّعا مى‏کنند، بى پایه، بى دوام و عارى از حقیقت و دور از واقعیّت است/آرى، این رویداد به شکلى دقیق و جالب، طرح ریزى شده بود، به گونه‏اى که به مأمون، فرصت و بهانه بدهد تا از تسلیم همسر امام جواد (علیه السّلام) (امّ الفضل) به او، امتناع ورزد، همسرى که از سالها پیش او را براى آن حضرت عقد کرده یا حدّاقل در یک محفل عمومى او را برایش نامزد نموده است، حادثه نادرى که در سرتاسر کشور اسلامى کسى نماند مگر آنکه با آگاهى از آن متعجّب شده و با منتهاى دقّت و حساسیّت، اخبار مربوط به آن را پى‏گیرى کرد. هنگامى که مأمون توانست بهانه‏اى براى خوددارى از تسلیم همسر این مردى که نیمى از امّت اسلامى به امامت او معتقدند، به او بیابد، این خیلى زود بین مردم در همه جا منتشر مى‏گردد و در همه محافل و مجالس مى‏گویند: همسر امام شیعه را به او ندادند. به خصوص که همسر امام (علیه السّلام) دختر بزرگترین مرد در عالم اسلامى است که مردم به آنچه براى او اتفاق مى‏افتد و او انجام مى‏دهد، توجّه و اهتمام دارند و دستگاه‏هاى تبلیغاتى و شهرت اندوزى در دست او است ، و مى‏توانند به سرعت در سطح وسیع این خبر را منتشر سازند علّت آن را ناتوانى و جهل امام در مورد بزرگ‏ترین چیزى که براى خود ادّعا مى‏کند و تمامى پیروان و دوستدارانش براى او مدّعى هستند (علم خاص)، اعلام بکنند، ولى///ولى پاسخ‏هاى همه جانبه، دقیق و قاطع امام (علیه السّلام) به مسائل مطرح شده، بر مأمون و پدرزادگانش راه را بست و جریان امور را در جهت مخالف خواست و مصلحتشان و متضادّ با آرزوها و امیال آنان به گردش انداخت/مردم و حتى در میان غیر شیعیان، از نخستین لحظات مقاصد سؤ حکومت را درک مى‏کردند و مى‏دانستند که حکومت در اندیشه نابودى امام و خلاص شدن از او است. حتّى در آغاز نمایش ازدواج به این مقاصد آگاهى داشتند. حسین بن محمّد از معلّى بن محمّد از محمد بن على از محمّد بن حمزه هاشمى از على بن محمّد یا محمد بن على هاشمى روایت مى‏کند که گفت:«بامداد شبى که ابو جعفر (علیه السّلام) با دختر مأمون عروسى کرد بر آن حضرت وارد شدم و در آن بامداد من اوّلین کس بودم که بر او وارد شدم. و من در شب دوائى خورده بودم (و بر اثر آن) عطش بر من عارض شده بود ولى نمى‏خواستم آب بخواهم. پس ابو جعفر (علیه السّلام) در روى من نگاهى کرد و فرمود: گمان مى‏کنم تشنه هستى؟گفتم آرى‏فرمود: اى غلام براى ما آب بیاور/پس من پیش خود گفتم الاّن آب زهر آلودى برایش مى‏آورند تا بدان مسمومش کنند و بدین جهت غمناک شدم. غلام آمد و آب آورد/حضرتش لبخندى به روى من زد و به غلام فرمود آب را به من بده، پس از آن آب نوشید و سپس آب را به من داد و من نوشیدم و زمانى دراز نزد او نشستم، دوباره تشنه شدم، و نخواستم آب طلب کنم. پس او به همان نحو که پیشتر رفتار کرده بود رفتار کرد و آب خواست/چون غلام آمد و ظرف آب را آورد، باز من آنچه را که به ذهنم خطور کرده بود با خود گفتم و او ظرف آب را خود گرفت و نوشید و سپس به من داد و لبخندى برویم زد»/محمدبن حمزه گفت: بعد از نقل این ماجرا محمدبن على هاشمى به من گفت به خدا قسم، همانطور که رافضى‏ها(شیعان) مى‏گویند من یقین دارم ابوجعفر از آنچه در دلها مى‏گذرد آگاه است

ادامه زندگی نامه امام جواد (ع) تلاش‏هاى مذبوحانه دیگر:::::زمانى که مأمون خواست تلاش‏هاى خود را براى شکست «امامت» از راه تهى جلوه دادن آن از محتواى علمى، در تلاشى که با درخواست از یحیى بن اکثم که امام (علیه السلام) را در یک مسأله محکوم و مجاب کند، به عمل آورد، تکرار کند، امام (علیه السلام) را مجهّز به جواب قاطع و برهان ساطع یافت. تو گویى امام (علیه السلام) با تبسّمى تلخ و سخریّه‏آمیز، این زبان حال را دارد:«اگر عقرب به سوى ما بازگردد، ما نیز به سوى او باز مى‏گردیم. و کفش براى آن آماده است»(95). و در ماجرایى دیگر نیز، یحیى بن اکثم، در حضور جمع بسیارى از آن جمله مأمون(96)، به طرح سؤالاتى مربوط به مناقب ابوبکر و عمر، از امام (علیه السلام)، اقدام مى‏کند. و ما معتقدیم که اگر او به رضایت مأمون و موافقت او با این امر، علم و یقین نداشت، جرأت اینکه در حضور مأمون به چنین اقدامى دست بزند نداشت. قضیه از این قرار است:نقل شده است که مأمون بعد از آنکه دخترش امّ الفضل را به نکاح ابو جعفر جواد (علیه السلام) درآورد، در مجلسى که ابو جعفر علیه السّلام و یحیى بن اکثم و جماعتى بسیار بودند، حضور داشت، یحیى بن اکثم به ابو جعفر (علیه السلام) گفت: «یابن رسول الله چه مى‏گوئى در مورد خبرى که روایت شده که «جبرئیل (علیه السلام) بر رسول خدا (صلّى اللهه علیه و آله) نازل شد و عرض کرد: خدا سلامت مى‏رساند و به تو مى‏گوید: من از ابوبکر راضى هستم از او بپرس که آیا او هم از من راضى هست؟»/ابو جعفر گفت: من منکر فضیلت ابوبکر نیستم ولى کسى که این خبر را نقل مى‏کند لازم است خبر دیگرى را اخذ کند که پیغمبر (صلّى الله علیه و آله) در حجْ الوداع فرمود: «کسانى که بر من دروغ مى‏بندند بسیار شده‏اندو بعد از من نیز بسیار خواهند شد، هر کس بر من دروغ ببندد، جایگاه او از آتش پر مى‏شود، پس چون حدیث از من براى شما نقل شد، آن را بر کتاب خدا و سنّت من عرضه کنید، آنچه که موافق کتاب خدا و سنّت من بود بگیرید و آنچه را که مخالف کتاب و سنّت من بود رها کنید»/و این خبر (درباره ابوبکر) با کتاب خدا سازگار نیست. خداوند فرموده است: «ما انسان را آفریدیم و مى‏دانیم در دلش چه چیز مى‏گذرد و ما از رگ گردن به او نزدیک‏تریم - سوره ق، آیه 16». پس آیا خشنودى و ناخشنودى ابوبکر بر خداى عزّ و جلّ پوشیده و مجهول بوده است تا از آن پرسیده باشد؟! این عقلاً محال است/سپس یحیى بن اکثم گفت: و روایت شده است که: «مثل ابوبکر و عمر در زمین مانند مثل جبرئیل و میکائیل است در آسمان»/ابو جعفر (علیه السلام) فرمود: در این نیز باید دقّت شود، چرا که جبرئیل و میکائیل دو ملائکه مقرب هستند که هرگز گناهى از آن دو سر نزده و یک لحظه نیز از دائره طاعت خارج نشده‏اند، ولى ابوبکر و عمر به خداى عزّ و جلّ شرک ورزیده‏اند، هر چند بعد از دوران شرک اسلام آوردند، ولى بیشتر دوران زندگى شان را در شرک بسر برده‏اند، پس محال است که این دو به آن دو تشبیه شوند/یحیى گفت: و نیز روایت شده که: «ابوبکر و عمر دو آقاى پیران بهشند» در این باره چه مى‏گوئى؟ آن حضرت (علیه السّلام) فرمود: این خبر نیز غیر ممکن است زیرا تمامى بهشتیان جوان هستند و پیرى در میان آنان نیست. این خبر را بنوامیّه در مقابل خبرى (صحیح و مشهور) که از رسول الله (صلّى الله علیه و آله) است که فرمود: «حسن و حسین دو آقاى اهل بهشتند» جعل کرده‏اند/پس یحیى گفت: و روایت شده که «عمر بن خطّاب چراغ اهل بهشت است»؟/ابو جعفر (علیه السلام) فرمود: این نیز محال است. زیرا در بهشت ملائکه مقرّب خدا، آدم، محمّد (صلّى الله علیه و آله) و همه انبیأ و مرسلین حضور دارند. چطور بهشت به نور هیچیک از آنان روشن نمى‏شود ولى به نور عمر روشن مى‏شود؟!/یحیى گفت: و روایت شده که: «سکینْ» به زبان عمر سخن مى‏گوید/فرمود: من منکر فضائل عمر نیستم ولى ابوبکر افضل از عمر بود و هموبالاى منبر گفت: «من شیطانى دارم که مرا منحرف مى‏کند، هرگاه از راه راست منحرف شدم مرا استوار سازید»/یحیى گفت: و روایت شده که: پیغمبر (ص) فرمود: «اگر من به پیامبرى مبعوث نمى‏شدم عمر مبعوث مى‏شد»؟فرمود: کتاب خدا از این خبر راست‏تر است. خداى تعالى مى‏فرماید: «و آنگاه که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح - احزاب، 7» پس خداوند از پیامبران پیمان گرفته است پس چگونه پیمان خود را عوض مى‏کند؟! و هیچ یک از انبیأ به اندازه چشم بر هم زدنى به خدا شرک نورزیده‏اند، پس چگونه خدا کسى را به پیامبرى مبعوث کند که به خدا شرک ورزیده و بیشتر روزگار خود را با شرک به خدا گذرانده است. و نیز پیغمبر خدا (ص) فرمود: «در حالى که آدم بین روح و جسد بود (هنوز آفریده نشده بود) من پیامبر شدم»/یحیى گفت: و روایت شده که پیغمبر (ص) فرمود: «هرگز وحى از من قطع نشد مگر آنکه گمان بردم که بر آل خطّاب نازل شده است - یعنى اگر وحى بر من نازل نمى‏شد بر آل خطاب نازل مى‏شد-»/ابو جعفر (علیه السلام) فرمود: این نیز محال است: زیرا جایز نیست که پیغمبر (ص) در نبوّت خود شک کرده باشد، خداى تعالى فرمود: «خدا از ملائکه و از مردم پیامبرانى بر مى‏گزیند - حجّ، 75» پس چگونه ممن است که نبوّت از کسى که خدایش برگزیده به کسى که به خدا شرک ورزیده منتقل شود؟!یحیى گفت: روایت شده که پیغمبر (ص) فرموده است: «اگر عذاب فرود مى‏آمد کسى جز عمر از آن نجات نمى‏یافت»/حضرتش (علیه السلام) فرمود: این هم محال است، زیرا خداى تعالى مى‏گوید: «خداوند آنان را عذاب نمى‏کند در حالى که تو در میان آنان هستى و خداوند آنان را عذاب نمى‏کند تا زمانى که از خداوند طلب بخشش مى‏کنند - انفال، 33» پس خداى سبحان خبر داده است که تا زمانى که پیغمبر در میان آنان است و تا زمانى که استغفار مى‏کنند ایشان را عذاب نمى‏کند»/طبیعى بود که اگر امام (علیه السلام) در جواب به آن سؤالات، آن کرامات و فضائلى را که به ابوبکر و عمر نسبت داده مى‏شود بپذیرد، شیعیان و پیروان او دچار شک و تردید مى‏شوند، زیرا یقیناً این خلاف آن چیزى است که تاکنون از خود آن حضرت و از پدران او علیهم السّلام فرا گرفته‏اند و شناخته‏اند و مخالف چیزى است که در این مورد براى آنان ثابت شده است. بنابراین به زودى تناقضى آشکار بین امام با شیعیانش پدید مى‏آمد/و اگر آن کرامات انتسابى را منکر شود و ردّ کند، عامّه مردم و پیروان فرقه‏هاى دیگر، و شاید به تحریکات پشت پرده خود مأمون- علیه او مى‏شورند و در چنین شرایطى، دیگر مردم به اینکه امام از موقعیّتى که حکومت به ناچار او را در آن موقعیّت و مکانت قرار داده است، بر کنار شود راضى نمى‏شوند و اقدامات شدیدتر و مهم‏ترى را نه فقط علیه شخص امام جواد (علیه السلام) بلکه علیه تمامى پیروان و دوستان او در همه جا خواستار مى‏گردند. ولى مى‏بینیم که امام (علیه السّلام) در جواب هایش به آن پرسش‏ها، از یک سو توانست خطّ صحیح خود را حفظ کند. و از طرف دیگر، در مورد امور مطرح شده، رأى صحیح خود را ارائه دهد. و نیز توانست راه را بر بروز هرگونه تشنّج غیر مسؤولانه، چه در سطح عموم مردم و چه در سطح اهل علم و معرفت، آنانکه در این مسائل، مخالف رأى اویند، بست/علاوه بر اینها هیچ فرصتى را براى بهره بردارى مغرضانه، از سوى کسانى که مترصّد چنین فرصتى بودند، و شخص مأمون در رأس آنان بود، باقى نگذاشت/چرا که آن حضرت علیه الصلاْ و السّلام، مسأله را به صورت علمى و دور از هیجان، و متکّى بر منطق و برهان، به گونه‏اى که براى احدى راه گریز نماند، مطرح نمود. و بیانات خود را با رعایت ادب و استحکام سخن و روانى و ساده گوئى و با شرح صدر و خوى نیکو ادا کرد/
ملاحظاتى داراى اهمیّت‏:ما، از مناظرات علمى‏اى که مأمون در زمان امام رضا(ع)بدان اهتمام فوق‏العاده داشت، بعد از آن زمان، جز این سه قضیّه‏اى که پیشتر بدان اشاره شد و با تحریک گاه پنهان و گاه آشکار مأمون، بین یحیى بن اکثم و امام جواد (ع) گذشت، اثرى نمى‏بینیم/یک باره و به طور ناگهانى، و از بیخ و بن، علاقه مأمون به گردآوردن علمأ و بر پا نمودن مجالس مناظره با ائمّه (علیه السّلام)، از میان رفت! منزّه است خدائى که از سرائر و ضمائر با خبر است!«وَ عَلاّم الغیوب و ستّار العیوب و کاشف الکروب» است!!گاهى، سراب مى‏فریبدبعد از آنچه گفته شد، دانستیم که سخن آن که گفته است:«منظور مأمون از بر پا ساختن مجالس مناظره با امام رضا (علیه السّلام) این بود که موقعیّت او را متزلزل و او را ساقط کند، ولى منظور او از ترتیب دادن مناظره با امام ابو جعفر (علیه السّلام) این بوده است که علم و فضل او نزد همگان آشکار گردد(97)...»/-این سخن- بر پایه‏اى قوى و اساسى محکم، متّکى نیست. چون مأمون، همان مأمون بود و تغییر و تبدّلى نیافته بود تا روزى شیطان و روز دیگر انسان شده باشد. بلکه در هر دو زمان یکى از آن دو بود. و وقایع و حوادثى که پیشتر و بعدها پیش آمد، ثابت کرد که کدام یک (انسان یا شیطان) بوده است!!/به هر حال ظاهر حال مأمون، بسیارى از صاحبان علم و فضیلت را فریب داده، گمان کرده‏اند که او حقیقتاً امام جواد (علیه السّلام) را اکرام و تعظیم مى‏کرده و به فضل و علم او معتقد بوده و او را دوست مى‏داشته است(98)///
مولود پر خیر و برکت‏:على رغم آن همه تلاش‏ها و کوشش‏هایى که در هر مناسبتى به منظور کوبیدن شخصیّت امام جواد (علیه السّلام) به عمل مى‏آمد، تا آنجا که گفته‏اند:«مأمون، درباره ابو جعفر (علیه السّلام) دست به هر حیله‏اى زد، ولى به هیچ نتیجه‏اى نرسید»(99)/آرى، على رغم این همه تلاش، مأمون راه به جایى نبرد. و امام (ع)، عظمت و نفوذ بیشترى مى‏یافت، و به گونه‏اى که براى نظام حاکم، که زمام امور را در دست داشت، هراس آور بود، ریشه مى‏دوانید... و به بهترین وجه ممکن، امّت و امامت را از آن گرداب سخت و هولناکى که با آن روبرو شده بود، عبور داد. پایه‏هاى دین را مستحکم نمود، حجّت و برهان اقامه کرد و راه را براى شبروان روشن ساخت. و به صورت کامل و آشکار سخن پدرش امام رضا (علیه صلوات الله و سلامه) را درباره او که فرمود:«این مولودى است که در اسلام پرخیز و برکت‏تر از او زائیده نشده است»(100) مجسمّ نمود در متنى دیگر، فرمود:«این نو رسیده، آن است که براى شیعیان ما، از او با برکت‏تر مولودى زاده نشده است»(101) و در زیارت آن حضرت (علیه الصلاْ و السّلام) مى‏خوانیم:هادى امّت، وارث ائمّه، گنج رحمت، سر چشمه حکمت، قائد برکت، همتاى قرآن در وجوب اطاعت، در شمار اوصیأ در اخلاص و عبادت. راهنماى به سوى تو، آنکه او را پرچم و نشانه براى بندگانت، و بیانگر کتاب خودت و حاکم به امرت، و یاور دینت و حجّت بر خلقت، و نورى که بدان تاریکى‏ها شکافته شود، و پیشوایى که بدان به هدایت رسیده شود، و واسطه‏اى که بدو به بهشت راه برده شود، قرار دادى»(102)/آرى، همچنان کار امام بالا مى‏گرفت و ستاره‏اش مى‏درخشید، تا آنکه - با این که خردسال بود- انگشت نما شده، موافق و مخالف و دوست و دشمن به علم و فضل او معترف شدند. و چه بسا همان مجالس و محافلى که حکومت در بر پایى آن نقش داشت، سهم بسیارى در آشکار شدن فضل او و در بلند آوازه شدنش داشت/کسى که به حادثه تزویج دختر مأمون به امام (علیه السّلام) بنگرد، با تمجید و ثناى بسیارى درباره او مواجه مى‏شود، با اینکه آن حضرت در آن زمان هفت ساله بود/گفته‏اند: «او را به دامادى انتخاب کرد، زیرا با کمى سنّ، او جهت علم و معرفت و حلم برجسته‏ترین اهل فضل بود...» و «به خاطر اینکه با کمى سنّ، فضل و علم از خود نشان داد و کمال عظمت و روشنى برهان او را دید، همچنان شیفته او بود».(103)و سبط بن جوزى مى‏گوید: «در علم و تقوا و زهد و بخشش، بر روش پدرش بود».(104)چنانچه جاحظ معتزلى عثمانى، که از راه على (علیه السلام) و اهل بیتش منحرف بود و در بصره مى‏زیست، و ید طولائى در علم داشت و داراى اطّلاعات سرشارى بود و درباره بسیارى از علوم و فنون شایع در عصر خود، کتاب‏هایى نوشته و معاصر امام جواد (علیه السلام) و پس از او معاصر فرزندانش بوده است -این جاحظ - امام جواد (علیه السلام) را در شمار ده تن از «طالبیوّنى» آورده است که درباره آنان گفته است: «هر یک از آنان، عالم، زاهد، ناسک، شجاع، بخشنده، پاک و پاک نهادند، برخى از ایشان خلیفه و برخى نامزد خلافت، هر یک متصّل به دیگرى تا ده تن. و ایشان عبارتند از: حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین بن على. و چنین نسبى شریف و والا براى هیچ یک از خاندان‏هاى عرب و عجم نیست...»(105)/و على جلال حسینى گفته است: «با اینکه خردسال بود، در علم و فضل مبرّزترین اهل زمان خود شد».(106)و محمود بن وهیب بغدادى حنفى گفته: «او وارث علم و فضل پدر، و در قدر و کمال بزرگترین برادران خود است»(107). و سخنان دانشمندان در این زمینه بسیار است که مجال براى نقل و تتبّع تمامى آنها نیست.(108)به هر حال، امام (علیه السّلام) مورد احترام و توجّه خاصّ و عام بود و دوستى و شیفتگى و شوق آنان به دیدن سیماى نورانى او آنچنان بود که زمانى که به خیابان‏هاى بغداد که پایتخت بود وارد مى‏شد مردم از اطراف مى‏دویدند و به جاهاى مرتفع مى‏رفتند و مى‏ایستادند تا او را ببینند، به گونه‏اى که دیدن او براى آنان رویدادى مهمّ به شمار مى‏رفت/«قاسم بن عبدالرحمن- که فردى زیدى بود- مى‏گوید: به بغداد رفتم، روزى دیدم مردم مى‏دوند و بر بلندى‏ها مى‏روند و مى‏ایستند، گفتم: چه خبر است؟ گفتند: ابن الرّضا. گفتم به خدا قسم باید او را ببینم. پس بر استرى سوار شد، من گفتم خدا لعنت کند معتقدین به امامت را که مى‏گویند خدا پیروى از این (کودک خردسال) را واجب کرده است. پس او به سوى من برگشت و گفت: اى قاسم بن عبدالرحمان، «اَبَشَراً مِنّا واحِداً نَتّبِعُهُ اِنّا اِذَنْ لَفى ضَلالٍ وَ سُعُرٍ - آیا یکتن بشر از خودمان را پیروى کنیم؟ ما در این هنگام در گمراهى و آتش خواهیم بود - سوره قمر، 24». پیش خود گفتم به خدا قسم ساحر است! باز به سوى من برگشت و گفت: «أَأُلْقِىَ الذّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُوَ کَذّابٌ اَشِرٌ- آیا در میان ما ذکر (وحى) بر او فرود آمده؟ بلکه او دروغگویى برترى جوى است- سوره قمر، 25» در این هنگام من از عقیده سابق خود برگشتم و به امامت معتقد گشتم و به اینکه او حجّت خدا است بر خلق گواهى داده معتقد شدم».(109)مى‏توان میزان عظمت امام جواد (علیه السّلام) را از شدّت احترام و تعظیم عمومى پدرش، على بن جعفر الصّادق (علیه السّلام)، نسبت به آن حضرت، دانست. و على بن جعفر، خود از علمأ بزرگ و محدثین شناخته شده بود/حسین بن موسى بن جعفر (علیهما السّلام) روایت مى‏کند که در مدینه، نزد ابى جعفر (امام جواد علیه السلام) بودم، على بن جعفر نیز نزد آن حضرت بود، طبیب براى حجامت امام (علیه السّلام) به وى نزدیک شد، على بن جعفر برخاست و گفت: آقاى من، از من شروع کند تا من قبل از تو تیزى آهن را بچشم///و چون ابو جعفر (علیه السّلام) برخاست برود، على بن جعفر بلند شد و کفش‏هاى او را جفت کرد تا آن حضرت بپوشد.(110)و از محمد بن حسن بن عمّار نقل شده که گفت: دو سال نزد على بن جعفر بن محمّد، آنچه را که او از برادرش (یعنى اباالحسن، موسى بن جعفر علیه السّلام) شنیده بود، مى‏نوشتم، در آن ایّام روزى در مدینه نزد وى نشسته بودم، در این هنگام ابو جعفر محمّد بن على الرّضا (علیهما السّلام) وارد مسجد (مسجد النبّى صلى الله علیه و آله) شد. علىّ بن جعفر بدون کفش و ردأ از جا پرید و بر دست او بوسه زد و او را تعظیم نمود/ابو جعفر (علیه السلام) به او گفت: عمو، بنشین، خداى تو را رحمت کند/على بن جعفر گفت: آقاى من، چگونه بنشینم در حالى که شما ایستاده‏اید؟پس چون على بن جعفر به مجلس خود بازگشت، اطرافیانش شروع به سرزنش او کردند و به او مى‏گفتند: تو عموى پدر او هستى و اینگونه رفتار مى‏کنى؟!على بن جعفر به آنان گفت: خاموش باشید! - و در حالى که با دست محاسن خود را گرفت ادامه داد: - زمانى که خدا این ریش سفید را اهل و شایسته ننموده است ولى این جوان را شایسته ساخته است و او را در منزلتى که دارد قرار داده، آیا من فضیلت او را منکر شوم؟!از آنچه شما مى‏گویید به خدا پناه مى‏برم. بلکه من بنده اویم.(111)و در نقلى دیگر، مردى از او درباره ابوالحسن، موسى بن جعفر (علیهما السّلام) و بعد از او از امام رضا (علیه السّلام) سراغ گرفت و او خبر رحلت آن دو را به او گفت/آن مرد گفت: بعد از امام رضا (علیه السّلام) ناطق (به حق) کیست؟ على بن جعفر گفت: پسرش، ابو جعفر/سائل به على بن جعفر گفت: آیا درباره این پسر بچّه این سخن را مى‏گویى در حالى که تو در این سنین، و داراى چنین قدر و منزلتى هستى و پسر جعفر بن محمد مى‏باشى؟!/على بن جعفر به او گفت: تو را جز شیطان چیزى نمى‏بینم، و ادامه داد: چه کنم که خداوند او را اهل و شایسته این مقام دانسته، و این ریش سفید را شایسته ندانسته است.(112)
پی نویس های قسمت دوم :::::::
63- مراجعه کنید به: بحارالانوار، ج 50، ص 61، کافى، ج 1، ص 413 و مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 396/*******64- تاریخ التمدن الاسلامى، ج 2، ص 441 و حاشیه آن به نقل از: مروج الذّهب مسعودى، ج 2، ص 225 و از طبقات الاطبّأ، ج 1، ص 171/*******65- تاریخ التمدن الاسلامى، ج 2، ص 549، به نقل از العقد الفرید، ج 1، ص 148/*******66- به کتاب الحیاْ السیاسیّْ للامام الرضا علیه السلام، ص 214-213 مراجعه کنید/*******67- الخرائج، والجرائح، ص 344، و بحارالانوار، ج 50، ص 48/*******68- ما این سخن را به عنوان مؤیّد اقامت امام در بغداد، آوردیم نه به عنوان دلیل. زیرا ممکن است منظور گوینده این باشد که در زمانى که امام در مدینه بوده مأمون حیله‏هاى بسیارى به کار برده است. هر چند این احتمال بسیار بعید است/*******69- توضیح این مطلب در کتاب «زندگانى سیاسى امام رضا (علیه السلام)» به همین قلم، آمده است/*******70- باز یا قوش، پرنده‏اى قوى پنجه که پرندگان دیگر را شکار مى‏کند و در قدیم، امرا و سلاطین براى شکار آن را تربیت مى‏کردند/ 71- جلأ العیون، ج 3، ص 106/*******72- بحارالانوار، ج 50، ص 91 از کشف الغمّه/*******73- عمر آن حضرت در آن هنگام در حدود یازده سال بوده است - بحارالانوار، ج 50، ص 91/*******74- در منابع دیگر، این جمله نیامده است/*******75- مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 389-388، بحارالانوار، ج 50، ص 56 و .92 همچنین این ماجرا با کمى اختلاف در کتاب الامام الجواد- محمد على دخیل، ص 74 به نقل از اخبار الدّول ص 116، آمده است، نیز، به کتب زیر مراجعه شود: کشف الغمّه، ج 3، ص 134 به نقل از ابن طلحْ و در ص 135، به نقل از کتابى که در زمان نگارش نام آن فراموشش شده، جلأ العیون، ج 3، ص .107 الصواعق المحرقه، ص 204، نور الابصار، ص 161، الصّراط المستقیم، ج 2، ص .202 ینابیع المودّْ، ص 365 و الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 170-168/*******76- قومس = کومش، نام ناحیه وسیعى واقع در ذیل کوه‏هاى طبرستان، در بین رى و نیشابور مى‏باشد، قصبه مشهور آن دامغان است. شهرهاى معروفش بسطام و بیار است و برخى سمنان را نیز جزو این ناحیه دانسته‏اند - فرهنگ فارسى معین/*******77- بخشى است از شهرستان سبزوار - فرهنگ فارسى معین/*******78- اعیان الشیّعه، ج 2، ص 33/*******79- مراجعه شود به حاشیه بحارالانوار، ج 50، ص 92/*******80- دلائل الاًّمامْ، ص 213-212، بحار الانوار، ج 50، ص 59، اثبات الوصیّْ، ص 215/*******81- مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 317/*******82- موسى مبرقع فرزند امام جواد (علیه السلام) سه سال متوالى هر روز صبح به در کاخ متوکّل مى‏آمد و به او اجازه ورود نمى‏دادند و مى‏گفتند خلیفه کار دارد. روز دیگر مى‏آمد مى‏گفتند خلیفه مست است و به همین منوال گذشت تا متوکّل کشته شد - بحارالانوار، ج 50، ص 4، به نقل از ارشاد مفید/*******83- محققّ متتّبع، شیخ على احمدى بر این است که چه بسا تاخیر در ملاقات مأمون با امام (علیه السلام) به این منظور بوده است که حرکات امام و روابط او را با مردم، در اوّل ورود به بغداد، تحت نظر داشته، ضبط کنند. و نیز به این جهت که تأخیر در ملاقات و به تعویق انداختن آن، نوعى سبک شمارى و اهانت به شمار مى‏رود چنانچه متوکّل چنین کرد وزمانى که امام هادى (علیه السلام) را به سامرأ فراخواند، او را در محلّ مخصوص ضعفأ و فقرأ، منزل داد. نتیجه این استخفاف و اهانت این خواهد بود که طرف، خود را ضعیف و سبک ببیند، و در نتیجه در تعقیب اهداف و مقاصدش سست گردد/*******84- البدایْ و النّهایه، ج 10، ص 269، تاریخ طبرى، ط استقامت، ج 7، ص 149، مروج الذهب، ج 3، ص 441، عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 147، بحارالانوار، ج 49، ص 132 و تذکرْ الخواص، ص 352، به نقل از «صولى» و غیر او/*******85- اعیان الشیعه، ج 2، ص 33/*******86- به: الحیاْ السیاسیّْ للامام الرضا (علیه السّلام)، ص 210-209 مراجعه شود/*******87- ظهار اینست که مردى به زن خود بگوید پشت تو مانند پشت مادر من است/*******88- درباره مطالبى که گذشت مراجعه کنید به: الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 172-.171 تحف العقول، ص 453-.451 الاختصاص، ص 101-.98 الاحتجاج، ج 2، ص 245-.240 کشف الغمه، ج 3، ص .144 مناقب ابن شهر آشوب. ج 4، ص .381 جلأ العیون، ج 3، ص .108 الصّواعق المحرقْ، ص .204 نورالابصار، ص .161 دلائل الامامْ، ص 208-.202 روضْ الواعظین، ص 38 به بعد، ارشاد مفید، ص 360-359، اعلام الورى ص 351 به بعد. بحارالانوار، ج 50، ص 59 به نقل از الاحتجاج و تفسیر قمىّ، الامام الجواد - محمد على دخیل، ص 41-37 و اعیان الشیعه، ج 2، ص 34-33/*******89- سومین ماه سال شمسى، خرداد ماه، م/*******90- بغداد، ص 143-.142 یکى از محقّقان مرا به وجود این نصّ در این منبع آگاه ساخت/*******91- از آنجا که ما شکّى نداریم در اینکه امام (علیه السّلام) مقاصد و اهداف واقعى مأمون را از این گونه کارها مى‏دانست و نیز مى‏دانست که این مرد همان کسى است که دیروز مرتکب جنایت قتل پدرش امام رضا (ع) شد، در اینجا محقّق پژوهنده، شیخ على احمدى، پرسشى مطرح کرده که باید بدان جواب داد. سؤال این است: آیا تن دادن امام علیه السّلام به این ازدواج بر اثر فشارى بوده است که از پیش مأمون بر امام وارد کرده است؟ یا اینکه خود امام مصلحت در انجام چنین ازدواجى مى‏دانسته است، مانند ازدواج پیامبر اکرم (ص) با عایشه و جز او؟ما در جواب مى‏گوئیم: شاید قسمت اوّل سؤال به حقیقت نزدیکتر باشد. زیرا ازدواجى اینچنین، آشکارا به مصلحت مأمون بوده است، نه به مصلحت امام (ع) به کتاب «الحیاْ السیاسیه الامام الرّضا (ع) ص 211-208» مراجعه شود/*******92- استبرأ زن زانیه به این است که بعد از آخرین آمیزش، یک حیض ببیند، آنگاه مى‏تواند به زوجیّت شخص زانى یا دیگرى درآید. این در صورتى است که باردار نباشد وگرنه استبرأ ندارد.م‏*******93- تحف العقول، ص .454 بعد از این، روایت سؤال امام علیه السّلام را از یحیى، در باره زنى که بر مردى حلال مى‏شود و سپس بیش از یک بار بر او حرام مى‏شود... نقل کرده است/*******94- کافى، ج 1، ص 415-414، ارشاد مفید، ص 366 و بحارالانوار، ج 50، ص 54/وَ کانَتِ النّعْلُ لَها حاضِرَْ م‏ش- اِنْ عادَتِ الْعَقْرَبُ عُدْنالَهُ‏ *******96- نگاه کنید به: الاحتجاج، ج 2، ص 248-.245 و بحارالانوار، ج 50، ص 83-80/*******97- الامام الجواد - محمد على دخیل، ص 65/*******98- نگاه کنید به: ارشاد مفید و اعلام الورى و منابع دیگرى که در قضیّه ازدواج امام جواد (علیه السلام) نام برده شده‏اند، و نیز به اعیان الشیعه، ج 2، ص 36-33 مراجعه شود. و به زودى، در عنوان بعدى بعد از ذکر قسمت‏هایى از زیارت آن حضرت (ع)، در این مورد اشاراتى مى‏شود/*******99- کافى، ج 1، ص .413 مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 396 و بحارالانوار، ج 50، ص 61/*******100- بحارالانوار، ج 50، ص 20، به نقل از الخرائج و الجرائج/*******101- اعلام الورى، ص 347، ارشاد مفید، ص .358 کافى، ج 1، ص .258 بحارالانوار، ج 50، ص 23 و 35 به نقل سابق، روضْ الواعظین، ص .237 الصراط المستقیم، ج 2، ص 167 و اثبات الوصیه، ص 211/*******102- مفاتیح الجنان، ص 481، به نقل از ابن طاووس در «المزار». و مصابیح الجنان، ص 323/*******103- نگاه کنید به: الصّواعق المحرقه، ص .204 نورالابصار، ص .161 روضْ الواعظین، ص .237 کشف الغمّه، ج 3، ص 143 و .160 اعلام الورى، ص 350 /351 و ارشاد مفید و منابع دیگرى که در عنوان ازدواج امام (علیه السلام) نام برده شدند/*******104- تذکرْ الخواص، ص 359-358 و الامام الجواد (علیه السّلام) - محمد على دخیل، ص 72 به نقل از تذکرْ الخواصّ/*******105- آثار الجاحظ، ص .235 و توضیحى در این مورد در کتاب الحیاْ السیاسیّْ للامام الرّضا، ص 403 دبده شود/*******106- الامام محمّد الجواد- محمد على دخیل، ص 76 به نقل از «الحسین»، ج 2، ص 207/*******107- مدرک سابق به نقل از «جوهرْ الکلام» ص 147/*******108- از باب مثال مراجعه شود به: ارشاد مفید، اعلام الورى، و اعیان الشیعه، ج 2، ص 33/*******109- بحارالانوار، ج 50، ص .64 و کشف الغمّه، ج 3، ص 153/*******110- بحارالانوار، ج 50، ص .104 رجال کشى، ص 430 و قاموس الرّجال، ج 6، ص 437/*******111- بحارالانوار، ج 50، ص 36، کافى، ج 1، ص 258، و قاموس الرّجال، ج 6، ص 437/*******112- اختیار معرفْ الرجال (معروف به: رجال کشى)، ص 429 و قاموس الرّجال، ج 6، ص436/